Mantiqiy Iqtisodiyot

ELEMENT 2.6

Agar daromadlarining kattaroq qismi o'zlarida qolsa, odamlar ko'proq ishlab

chiqaradilar.

---

113

to'lovchining marjinal soliq stavkasi 25 foizni tashkil qilgan. Marjinal soliq stavkasi

Ruminiyada 16 foizga, Polshada 32 foizga (agar soliq to'lovchining daromadi 20 000

yevrodan oshsa), Frantsiyada 45 foizga (152 260 yevrodan yuqori daromad qismiga)

teng.

Marjinal soliq stavkasi oshishi bilan odamlarda ular ixtiyorida qoladigan

qo'shimcha daromad ulushi kamayadi. Masalan, marjinal soliq stavkasi 25 foiz

bo'lganda, odamlar qo'shimcha 100 yevro daromaddan 75 yevrosini o'zlarida

qoldirishlari mumkin. Biroq, marjinal soliq stavkasi 40 foizga ko'tarilsa, soliq to'lovchi

100 yevro qo'shimcha daromaddan bor-yo'g'i 60 yevrosini o'zida qoldiradi.

Yuqori marjinal soliq stavkasi mahsulot ishlab chiqarish hajmini va daromadni

kamaytirishiga uch sabab mavjud. Birinchidan, yuqori marjinal soliq stavkasi ishlashga

rag'batni kamaytirib, mehnat unumdorligini pasaytiradi. Agar marjinal soliq stavkasi

55 yoki 60 foizgacha ko'tarilib ketsa, aholida qo'shimcha daromadning yarmidan kami

qo'ladi. Agar aholi ishlab topgan daromadlarining ko'proq qismi ular ixtiyorida

qolmasa, ular ko'p daromad topishga harakat qilmaydi. Ba'zilar, masalan, turmush

o'rtog'i ishlaydigan shaxslar, ishchi kuchi safidan chiqib ketadi. Boshqalar esa

shunchaki ish soatini kamaytiradi, pensiyaga tezroq chiqadi, ta'tili uzunroq yoki

qulayroq manzilda joylashgan ishda ishlaydilar. Undan tashqari, ishsiz odamlar ish

tanlashda talabchanroq bo'ladi, odamlar ishga joylashish yoki kattaroq ish haqi uchun

boshqa joyga ko'chishni rad etadi yoki istiqbolli, lekin riskli biznes faoliyatini

boshlashni unutadi. Yuqori soliq stavkalari hatto mamlakatning eng unumdor

fuqarolarini soliqlar pastroq bo'lgan mamlakatlarga ko'chishiga olib kelishi mumkin.

Bunday migratsiya ish kuchi hajmini va unumdorligini pasaytirib, ishlab chiqarishning

kamayishiga sabab bo'ladi.

Video:

Portugaliya nol stavka soliq taklifi bilan pensionerlar uchun

jannatmakon joyga aylanishga umid qilyapti

---

114

Shubhasiz, marjinal soliq stavkasining ko'tarilishiga javoban odamlarning ko'pi

darhol ishdan bo'shamaydi yoki kamroq g'ayrat bilan ishlamaydi. Ma'lum bir sohani

o'rganish uchun yillar sarflagan shaxs, ishlashni davom etishi va hatto ga'yrat bilan

ishlashi mumkin, ayniqsa, agar u hayotining eng yuqori daromadli yillarida bo'lsa.

Biroq, yuqori marjinal soliq stavkasi maxsus ko'nikmalar olish uchun hali qimmatli

investitsiya qilib ulgurmagan ko'plab yoshlarni shunday qilishdan qaytaradi. Demak,

yuqori soliq stavkasining ishlashga bo'lgan ba'zi salbiy oqibatlari kelajakda ko'p yillar

davomida unumdorlikning pasayishi shaklida yuzaga chiqadi.

Yuqori soliq stavkalari ba'zi ishchilar ular unumsizroq bo'lgan faoliyatlarga

o'tishiga sabab bo'ladi, chunki bu faoliyatlarda ular soliq to'lashi kerak bo'lmaydi.

Masalan, yuqori soliqlar malakali bo'yoqchilarning narxini oshirib yuboradi va shu

sababli sizda unumli ishlash uchun tajriba bo'lmasa ham, uyingizni o'zingiz

bo'yashingizga to'g'ri kelishi mumkin. Yuqori bo'lmagan soliq stavkasida malakali

bo'yoqchi qurbingiz yetadigan narxda ishni bajarishi, siz esa vaqtingizni unumli

faoliyatga bag'ishlashingiz mumkin bo'ladi. Soliq tufayli o'zgargan rag'batlar behuda

isrofgarchilikka va iqtisodiy samarasizlikka olib keladi.

Ikkinchidan, yuqori marjinal soliq stavkasi ham kapital shakllanishi darajasini,

ham uning unumdorligini pasaytiradi. Yuqori soliq stavkalari xorijiy

investitsiyalarga

(?)

 to'sqinlik qiladi, mahalliy investorlar esa soliqlar va ishlab

chiqarish xarajatlari pastroq bo'lgan mamlakatlarda investitsiya loyihalarini izlashiga

sabab bo'ladi. Bu iqtisodiy o'sish uchun zarur investitsiya hajmini va ishlab chiqarish

asbob-uskunalari mavjudligini kamaytiradi. Mahalliy investorlar joriy daromadlarni

soliqlardan himoya qiluvchi loyihalarni tanlaydi hamda rentabellik darajasi

(?)

 yuqori,

lekin soliqdan qochish imkoniyatlari kam loyihalardan uzoqda turadi. Bu kabi soliq

boshpanalari resurslar qiymatini oshirmaydigan loyihalardan shaxsiy manfaat yo'lida

foydalanishga imkoniyat yaratadi. Yana bir bor, taqchil kapital bekorga sarflanadi,

resurslar esa eng unumli faoliyatdan olinib, unumsiz faoliyatlarga yo'naltiriladi.

Uchinchidan, yuqori marjinal soliq stavkasi shaxslarni soliqqa imtiyozli

(?)

bo'lmagan, lekin iste'molchi istagan xususiyatlarga ega bo'lgan mahsulotlar o'rniga,

soliq nuqtai nazaridan imtiyozli bo'lgan mahsulotlarni iste'mol qilishga rag'batlantiradi.

---

115

Agar xaridlar soliq imtiyoziga ega bo'lsa, xaridorlar ularning jami bahosini to'lamaydi,

chunki ushbu xaridlar xaridorlar aks holda to'lashi kerak bo'lgan soliqlarni

kamaytiradi. Marjinal soliq stavkasi yuqori bo'lganda, soliq imityozi berilgan xaridlar

nisbatan arzonlashadi.

Ushbu nuqtai nazarga 1970-yillarda Britaniyada ishlab chiqarilgan «Rolls-

Royce» lyuks avtomobillari savdosi yaqqol misol bo'ladi. O'sha davrda Buyuk

Britaniyada yuqori daromad uchun marjinal daromad soliq stavkasi 98 foizgacha

yetgan. Ushbu soliq stavkasini to'lovchi tadbirkor mashina sotib olsa, uni biznes xarajati

sifatida soliqdan chegirishi mumkin edi. Shunday ekan, nega u ekzotik, qimmatroq

mashina sotib olmasin? Xarid avtomobil egasining foydasini avtomobil narxiga teng

miqdorga — deylik, 100 ming funt sterlingga — kamaytirar edi — aks holda, unda

foydasidan atigi 2 ming funt sterling qolar edi xolos, chunki 98 foizlik marjinal soliq

stavkasida 100 ming funt sterlingdan 2 ming funt sterling qoladi. Aslida, avtomobil

bahosining 98 foizini davlat to'ladi (soliq daromadini yo'qotish orqali). Buyuk Britaniya

marjinal soliq stavkasini 70 foizgacha pasaytirganda, «Rolls-Royce» avtomobillari

savdosi keskin qisqardi. Soliq stavkasi pasaytirilgandan so'ng, 100 ming funtlik

avtomobil tadbirkorga endi 2 ming funtga emas, balki 30 ming funtga tushar edi.

Marjinal soliq stavkasining pasaytirilishi badavlat Britaniyaliklar uchun «Rolls- Royce»

avtomobillari bahosini qimmatlashtirdi va ular ushbu avtomobil xaridlarini kamaytirdi.

Yuqori marjinal soliq stavkalari soliq imtiyozi mavjud yoki biznes xarajatlari deb

qarash mumkin bo'lgan tovarlar uchun shaxsiy xarajatlarni sun'iy ravishda

qisqartiradi, lekin jamiyat xarajatlarini qisqartirmaydi. Kutilganidek, yuqori marjinal

soliq stavkasiga duch kelgan soliq to'lovchilar soliq imtiyoziga ega narsalarga, xususan,

serhasham idoralarga, Gavayi orolida biznes konferentsiyalariga, korporativ

bayramlarga va korxona mashinalariga ko'proq pul sarflaydilar. Soliq imtiyozi bo'lgan

bu kabi xarajatlar ularning soliqlarini pasaytirgani uchun odamlar odatda to'liq narxini

to'laganda xarid qilmaydigan narsalarni sotib oladilar. Yuqori marjinal soliq stavkalari

va ular natijasida yuzaga keladigan noto'g'ri rag'batlar isrofgarchilik va samarasizlik

kabi salbiy oqibatlarga olib keladi.

---

116

Soliq stavkalarini, ayniqsa, yuqori stavkalarni pasaytirish odatda daromad

topishga va resurslardan samarali foydalanishga bo'lgan rag'batni oshiradi. 2005–2008-

yillarda Gruziya hukumati soliq qonunchiligiga tub o'zgartirishlar kiritdi. 2004-yilda

amal qilgan 21 turdagi soliq stavkalari 2005-yilga 6 tagacha kamaytirildi. 2009-yildan

boshlab, ijtimoiy soliqni bekor qilish va shaxsiy daromad

(?)

 solig'ini joriy etish orqali

jami soliqlar (daromad solig'i va ijtimoiy soliq birgalikda) pasaytirildi. Marjinal

daromad solig'i 32 foizdan 20 foizgacha pasaytirildi.

Yuqorida muhokama qilingan salbiy rag'batlar tufayli ko'p iqtisodchilar «qat'iy

soliq stavkasi»ni tavsiya qiladi. Unga ko'ra, ma'lum minimal summadan oshgan barcha

daromadga bir xil marjinal soliq stavkasi qo'llaniladi. Agar soliqqa tortilmaydigan

minimal daromad yetarlicha yuqori belgilansa, oilalarning daromadi ko'payishi bilan

haqiqatda to'langan soliqning daromaddagi ulushi oshishi mumkin. Ko'p sobiq

kommunist mamlakatlar, jumladan, Rossiya, Gruziya, Slovakiya va Serbiya «qat'iy soliq

stavkasi»ga o'tishda peshqadamlik qildilar. Kutilganidek, tadqiqotlarga ko'ra, bunday

siyosat qora bozor yoki xufiyona iqtisodiyot deb ataluvchi norasmiy iqtisodiy faoliyat

ulushini kamaytiradi.

Soliqlarni katta miqdorda oshirish esa, aksincha, iqtisodiyot uchun halokatli

oqibatlarga olib kelishi mumkin. Qo'shma Shtatlarining Buyuk depressiya davridagi

soliq siyosati bunga yaqqol misol bo'ladi. 1932-yilda federal byudjet defitsitini

kamaytirish maqsadida Guver respublikachilar ma'muriyati demokratlar

boshchiligidagi Kongress bilan hamkorlikda Qo'shma Shtatlari tarixida tinchlik

davridagi eng katta soliq stavkalarini oshirish bo'yicha qarorni qabul qildi. Shaxsiy

daromadga eng past marjinal soliq stavkasi 1,5 foizdan 4 foizgacha oshirildi.

Daromadning tepa shkalasida esa, eng yuqori marjinal soliq stavkasi 25 foizdan 63

foizgacha oshirilgan edi. Umuman olganda, jismoniy shaxslar uchun daromad solig'i bir

yilda ikki barobardan ko'proqqa ko'tarildi! Soliqning bu darajada katta oshirilishi uy-

xo'jaliklarining soliq to'lashdan keyin qolgan daromadlarini kamaytirdi va daromad

ishlab topishga, iste'mol qilishga, jamg'arishga hamda investitsiya qilishga rag'batni

pasaytirdi. Buning oqibatlari halokatli yakunlandi. 1932-yilda real ishlab chiqarish

---

117

hajmi 13 foizga qisqarib, bu Buyuk depressiya davridagi eng katta yillik qisqarish edi.

Ishsizlik darajasi 1931-yilda 15,9 foizdan 1932-yilda 23,6 foizgacha ko'tarildi.

Atigi to'rt yildan so'ng, Ruzvelt ma'muriyati soliqlarni yana oshirdi va 1936-yilda

eng yuqori marjinal stavka 79 foizni tashkil qildi. Demak, 1930-yillarning ikkinchi

yarmida yuqori daromadli aholi uchun har bir qo'shimcha dollar daromaddan bor-yo'g'i

21 tsenti ular ixtiyorida qolar edi. (Izoh: Prezidentlikka nomzod Ruzveltning ushbu

element boshida keltirilgan so'zlarini uning prezidentlik davridagi soliq siyosati bilan

solishtirish juda qiziq.) Buyuk depressiyaning jiddiyligi va davomiyligiga boshqa

omillar, jumladan, pul massasining keskin qisqarishi va tarif stavkalarining katta

miqdorda oshirilishi hissa qo'shdi. Shunisi aniqki, ham Guver, ham Ruzvelt

ma'muriyatlari davrida soliqlarning oshirilishi Amerika tarixining ushbu musibatli

sahifasida katta rol o'ynagan.

Yuqori marjinal soliq stavkasining salbiy rag'batlantiruvchi ta'sirlari nafaqat

yuqori daromadli aholi uchun muammo yaratdi. Nisbatan kam daromadli ko'p odamlar

ham qo'shimcha soliq to'lash bilan birga daromad darajasiga bog'liq transfert

manfaatlarini yo'qotishlari sababli bilvosita yuqori marjinal soliq stavkasiga duch

keladilar. Misol uchun, jismoniy shaxsning daromadi 20 000 yevrodan 30 000 yevroga

oshib, natijada, daromad va ish haqidan olinadigan soliq qo'shimcha daromadning 30

foizini tashkil etadi, deb faraz qiling. Undan tashqari, daromadning bu kabi oshishi

tufayli jismoniy shaxs amaldagi ijtimoiy himoya dasturidan 5000 yevrolik manfaatdan

ayriladi. Demak, ushbu shaxs 80 foizga teng bilvosita marjinal soliq stavkasiga duch

keladi! Ushbu raqamning 30 foizi yuqori soliq majburiyatidan va yana 50 foizi

yo'qotilgan transfert to'lovidan iborat.

Bunday vaziyatda qo'shimcha 10 000 yevro daromad ishlab topuvchi shaxslarda

uning atigi 20 foizi ular ixtiyorida qoladi. Shunisi ravshanki, bu ularning ishlab

daromad topishlariga rag'batni ancha pasaytirib, daromad pog'onasida tepaga

ko'tarilishlarini qiyinlashtiradi. Biz bu masalaga 3-bob, 8-elementda transfert to'lovlari

bo'yicha dasturlarning qashshoqlik darajasiga ta'sirini tahlil qilganda yana qaytamiz.

Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy tahlillar shuni ko'rsatadiki, yuqori soliq

stavkalari, jumladan, transfert manfaatlarini yo'qotishni aks ettiruvchi bilvosita soliq

---

118

stavkalari, ishlab chiqarish faoliyatini qisqartiradi, bandlik va investitsiyaga to'sqinlik

qiladi hamda resurslardan isrofgarchilik bilan foydalanishga olib keladi. Ular

rivojlanishga va daromadlarning o'sishiga g'ovdir. Undan tashqari, iqtisodiy turg'unlik

davrida soliq stavkalarining keskin oshirilishi iqtisodiyotda halokatli oqibatlarga olib

kelishi mumkin.

Video:

Soliq islohoti iqtisodiyoti: Ponchik do'konidan saboqlar

Albatta, past soliq stavkalari soliq to'lanmaydi degani emas. Quyida 3-bobda

muhokama qilinganidek, bozorlar yetkazishi qiyin bo'lgan ba'zi mahsulot va

xizmatlarni davlat tomonidan ta'minlashga qonuniy asoslar mavjud. Rag'batlar va

kutilmagan oqibatlar ta'siri inobatga olingandan keyin halq soliqlar va davlat

xarajatlarini daromad taqsimoti uchun ishlatilishini hal qilishga ham erkin. Nihoyat, 3-

bobda ham muhokama qilinganidek, iqtisodchilarning ko'pi soliqlar va davlat

xarajatining (fiskal siyosat deb nomlanadi) iqtisodiy faoliyatdagi tabiiy

o'zgaruvchanligini kamaytirishda ahamiyati borligiga ishonadilar.

Albatta, soliqlarning salbiy oqibatlari soliq uchun yig'ilgan mablag' miqdori

ta'siridan kattaroq (ayniqsa, agar ushbu mablag'lar unumdorlikni oshiradigan jamiyat

investitsiyasi uchun ishlatilsa). Yuqori soliq yuki korxonalarni qora bozorda ishlab

chiqarishga rag'batlantirsa ham, ular soliq organlari nazariga tushish ehtimolini

kamaytirish uchun unumdorligi past bo'lgan kichik korxona bo'lib qolishga moyil.

Buning ustiga, soliq tizimi qanchalik keng ko'lamli va murakkab bo'lsa, korxonalar

soliqni to'lash uchun shuncha ko'p vaqt va mablag' sarflaydilar.

Murakkab masalalar bo'yicha indeks yaratish doimo qiyin va natijalari

munozarali bo'lsa ham, «Biznesni yuritish qulayligi» indeksining (unda ham soliq

stavkalari, hamda uning murakkabligi inobatga olingan) bir qismi sifatida Jahon

bankining hisoblagan soliq yuklari reytingi intuitiv nuqtai nazaridan to'g'riga

o'xshaydi

(39)

. 2019-yilda soliq tizimi eng qulay bo'lgan davlatlar qatoriga, kutilgandek,

---

119

Gongkong

(40)

, Singapur, Yangi Zellandiya, Irlandiya va Finlandiya (va ne  daromari

tufayli korxona solig'i deyarli yo'q bo'lgan Fors ko'rfazidagi ba'zi kichik davlatlar)

kiradi. Ko'rsatkichi eng past bo'lganlarga ham, kutilgandek, Venesuela, Somali,

Boliviya, Chad va Markaziy Afrika Respublikasi kiradi. Post-kommunist davlatlar

ichida soliq tizimi eng qulay bo'lganlar qatoriga Estoniya (12-o'rinda), Gruziya (14),

Latviya (16) va Litva(18) kiradi. O'rtaxol o'tish davri mamlakati 67-o'rinda, ya'ni taqlid

qilishga loyiq bo'lmagan Gretsiya qatorida turadi. Agar post-kommunist davlatlar soliq

yuklarini Baltika yetakchilari va Gruziya darajalarigacha pasaytira olsalar, ularning

o'sish darajalari ko'tarilishi aniq.

---

120