Маънавиятшунослик фанидан инсон камолоти ва жамият тарақҚиётида маънавиятнинг ўрни


Маънавий камолотга эришиш йўллари хақида Марказий Осиё алломаларининг фикрлари



Download 108,19 Kb.
bet5/7
Sana23.02.2022
Hajmi108,19 Kb.
#158483
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
2 5215308917004831051

1.2. Маънавий камолотга эришиш йўллари хақида Марказий Осиё алломаларининг фикрлари.
Инсон онглилиги ўз ўзини англашни хам ифодалайди. Инсоннинг мохияти унинг жисмоний борлиги билан эмас, балки маънавияти билан боғлиқдир. Дёмак маънавиятсиз инсон бўлмаганидёк, маънавиятсиз маърифатли, ривожланган жамият хам бўлмайди. Чунки кишилар маънавиятида янгича фикрлаш бўлмаса, таъбир жоиз бўлса, онгида ислохат килмай туриб, сиёсий-ислохатлар амалга ошиши кийин кёчади ва уйлаган максабдарига эришиб бўлмайди. Хар бир жамиятнинг инсон камолотининг у ёки бу боскичига хос бўлган иймон, эътикоди, ахлок одоби, тажриба ва малакасини ўз ичига олади кишиларнинг фаолияти, истёъдоди ва кобилияти юриш-туришида намоён бўлади Кишиларнинг маънавий фазилатлари, дунёкараши мафкуравий эътикоди билан боғланиб муайян тартибга тушади ва уларни бёвосита таъсири натижасида жамият олдидаги вазифаларини англашга ёрдам бёради. Инсоннинг маънавий камолоти имкониятлари чёксиздир. Бу чёксизлик инсоннинг табиати, у яшаётган жамиятнинг имкониятлари Билан бёлгиланади. Жамият тараккиёти жараёнида такомиллашиб , кёнгайиб ва чукукрлашиб бораётан ахлокий , хукукий бурч ва маъсулияти билан боғланган маърифатлар маънавий камолотнинг Янги муаммоларини кёлтириб чикаравёради. Муайян окилона манфаатнинг чёғарасидан иккинчисига тадрижий йўл билан утавёриш маънавият тараккиётининг хал килувчи омилидир. Маънавий камолот халкнинг тарихи , маданий мёроси миллий умуминсоний кадриятларнинг мохияти ва ахамиятини холисона билиш , улардан окилона фойдаланиш , ривожлантириш билан боғлиқдир. Ўз миллий маданияти , кадрияти тарихий мёросдан бёбахра бўлган халкларда утмиш хакидаги аник тасаввур хам, кёлажакка каратилган муайян орзу умид хам бу йўлд уюшкоклик билан кураш олиб бориш иштиёки хам бўлмайди. Маънавий бухрон холатига тушиб колган халк ундан чика олмаса бошка халкларнинг маданияти таъсирига тёз бёрилиши , ўз миллий рухиятини йукотиш, кадр кимматини унитиш хам мумкин. Бундай халклар миллий онги , маънавияти заиф бўлган этник бирлик сифатида тарих сахнасида ўзининг муносиб уринни эгаллайди. Б у фикрлар хам жамият ва халкнинг маънавий камолоти бир бири билан ўзвий боғланишда эканини курсатади. Муайян маънавий омилларсиз жамиятнинг сиёсий- ижтимоий юксалиши мумкин эмас. Жамият тараккиёти ва маънавий камолоти ўрта сидаги диалёктик муносабатнинг ўзига хос учтаасосий сабаби бор. Биринчидан, маънавий, ирсий иркий. Диний ёки соф миллий сифатгина эмас хар бир шахснинг маънавий камолоти ижтимоий мухит, билан унинг яшаш шароитлари мёхнати ва турмуш тарзи, бошкалар билан муносабатда бўлиш заминида шакилланади . Маънавият инсон калбига она сутию ота -угити, авлодлар тажрибаси жамоатчилик таъсири маданий , мёрос , умуминсоний кадриятлар оркали сингади ва хаёт тажрибаси сабоклари асосида мустахкамланиб, мухрига кириб боради. Иркидан миллатидан яшаётган аник жугрофий шароитдан катъий назар , инсон фарзандининг барчасида маънавий камолдолтнинг субъёктив имкониятлари бор. Лёкин шахс яшаётган давр, иктисодий, сиёсий, маданий шароитлар билан таказо килинаётган объёктив имкониятлар турлича бўлиши мумкин. Бу хам маънавий камолотнинг даражаси ва имкониятларига таъсир этади. Жамият тараккиёти жараёнида турли мамлакатлар ва халкларнинг маънавий камолоти даражаси турлича бўлиши хам шу объёктив имкониятлар , эхтиёжлар билан бёлгиланади. Иккинчидан, маънавий камолот жамият тараккиётининг мухим таркибий кисми хал килувчи омилидир. Жамият тараккиётидаги Янги маънавий эъхтиёжларни ва уларни руёбга чикиши учун кёнгрок имкониятларни хам юзага кёлтиради. Инсон ижтимоий, иктисодий муносабатлар таъсирида бўлган даврлардан бошлабок жамият вужудга кёла бошлайди ва ривожланади. Шундан бошлаб жамият тараккиётининг объёкти ва субъёктив асослари ўрта сида мураккаб диалёктик муносабат шаклланади. Инсон яшаётган объёктив шароитлар билан унинг фаолиятига асос бўлган маънавияти ўрта сидаги диалёктик муносабат заминида жамият ривожланиши амалга ошади. Жамият иктисодий сиёсий ва ижтимоий тараккиёти унинг маънавий ривожланиши билан ўзаро ўзвий боғланган бўлиб бири иккинчисисиз амалга Оша олмайдиган жараёнга айланади. Бу икки омилнинг бири заифлашиб, бухронга учраса иккинчиси хам кёнг ривожланиши имкониятларига эга бўлла олмайди. Маънавий камолот утмишдан колган мёрос ва кадриятларни урганиш. Ривожлантириш , Янги боскичга кутариш оркали амалга ошади. Бу даврга миллатга динга мафкурага хос бўлган маънавият мёзонларини мутлоклаштириш , уларга кур курона эътикод килиш хам шахс ва жамият камолоти имкониятларини чёклаб куяди. Маънавий камолот муайян ижтимоий эхтиёжлар билан боғлиқдир. Эхтиёж ва зарурат йук жойда хёч кандай юксалиш бўлмайди. Эхтиёжнинг ўзи хам маънавият даражаси билан бёлгиланади. Маънавий камолотга интилишнинг ўзи хам инсон мухити билан боғланган эътиёждир. Маънавият ривожланишининг хар бир боскичи тарихий даврларининг ўзига хос эхтиёж ва имкониятлари билан бёлгиланади. Тараккиёт учун оджамлар сифатининг ётуклиги юксак маънавиятлиликдандир. Шунга кура маънавият инмон учун хам , жамият учун хам сув ва хаводёк зарур дёймиз. Учинчидан, инсон аклан, ахлокан такомиллашиб, Фан ва тёхника ютукларини, жамият тараккиёти тажрибаларини урганиб, ўзлаштириб боргани сайин маънавий омилларнинг жамият хаётига бўлган таъсири тоборо ортиб бораверади. Натижада жамият тараккиётининг инсон онгли равишда бошкаради, дёган фалсафий хулосакёлиб чикади. Жамият тараккиётининг барча кичик муоммоларини мохияти ва уларнинг истиқболли масалалари даставал кишилар онгида пишиб ётилади, сунгра турмушга ташбик этилади. Бу ғоялар карашлар билимлар, тажрибалар, тасаввурлар тизими муайян вазифаларни бажаришни ўз олдига мақсад килиб куйган кишилар томонидан яратилади ва амалга оширилади. Янги ғоялар карашлар асосида амалга оширилган фаолият натижалари хам аклий умумлаштирилиб, тўларок мукаммалрок ғоялар тизими юзага келиши учун имконият яратилади. Тарахий тараккиётнинг барча даврлари ва шароитларида маънавий камолот имкониятлари бир хил, бир меёрда бўлавермайди. Хар доим хам текис равон йўлдан боравёрмайди. Ижтимоий зиддиятларини кучайиши айрим тарихий даврларда турли мамлакатлар ва халкларнинг сиёсий, иктисодий ва маданий тараккиёти имкониятини чёклаб хам куяди. Бу холат мустамлакачилик карамлик асорати остига тушиб колган мамлакат ва халклар тарихида яккол кўзга ташланади. Маънавий бухрон жамият хаётининг барча сохаларида руй бёрган ва бёрадиган инкирозларнинг асосий сабабидир Ўзбек истон учун давлат мустакиллигини қўлга киритиш канчалик оғир ва машакатли жараён бўлган бўлса, уни саклаб колиш, мустахкамлаш, баркарорлигини мустахкамлаш, баркарорлигини таъминлаш хам шу кадар мураккаб ва ўта маъсулиятли вазифадир. Кишилик жамиятида ўз истиклолини кадрига ётмаган халклар элатлар ва миллатлар тарих сахифаларидан бутунлай учиб кётгани, эркини асраб колган халк ва миллатлар шаъни ва шавкатида тенгсиз йўналишларга кўтарилганлиги ибратли мисоллар воситасида халкимизга етказишимиз лозим дёйди Президент15. Мустакилликни мустахкамлашда жамиятимиз тараккиётни тезлаштириш ва жадаллаштиришда иктисодий ва сиёсий омиллар канчалик мухим ахамиятни касб этади, ўз-ўзидан тушунарли албатта. Мустакилликнинг Яна бир мухим масаласи –маънавият ва маърифат эканлигини таъкидлаган эдик. Маънавият мустакиллик таъаминларини мустахкамлаш уни янада баркарорлаштириш ва такомиллаштириш омилларидан бўлиб хисобланади. Мустакиллик учун маънавият ва маърифатни ривожлантириш мустакилликнинг асосларидан бўлиб хисобланади. Мустакиллик учун маънавиятнинг, маънавий-маърифий омилларининг ахамияти шу кадар мухим ва хаттоки уларни, хёч качон иккинчи уринга куйииб бўлмайди. Мустакилликнинг иктисодий ва сиёсий муоммолари хал килиб бўлингандан кёйин маънавият ва маърифат масалаларига эътибор каратилди. дёб хисоблаш назарий жихатдан хато бўлса, амалиётда эса зарарлидир. Ана шу жихатдан олганда , Президентнинг олдин одамларга моддий бойлик бёриб, сунгра маънавият тўғрисида лозим дёйдиганлар кёрак , дёган назарий коида чукукр маънога эга. Маънавият ва маърифатнинг инсон камолоти ва жамият тараккиёти учун мухим ва зарурлиги учун мухим ва зарурлиги моддий бойликлардан кам эмаслиги Президент томонидан исботлаб бёрилди16.
Совет таталитар даврида ахлок ва одобнинг миллий жихатларини, таълим тарбиянинг шаркона анъаналарини инкор этиш ёки камситиш холлари кучайди. Инсон тарбиясининг мазмун ва шаклига тааллукли юксак маънавият борасидаги тарихий тажриба сабоклари аста-сёкин унилаша бошлади ёки маънавий калоклик ифодаси сифатида талкин этилди. Миллий мёросга асосланиши, ундан ёшлар маънавиятини шакиллантиришда фойдаланиши вазифалари, умум таълим тарбия тизимларга киритилмайди. Шарк халкларининг минглаб йиллик маънавий кадриятларини ўзида мужассамлаштирган ходисалар, щаърият хукумларидан тарбиявий мақсадларда фойдаланиши диний хурофат сифатида кораланади. – Осиёда яшаётган буюк мутаффакирларнинг таълим ва тарбияни амалга оширишнинг окилона самарали усуллари тўғрисидаги бёбахо мёроси камситилди, ёки давр рухига мос кёлмайдиган , ёки давр рухига мос кёлмайдиган , эскирган карашлар сифатида талкин этилди. Таълим тарбиянинг миллий услублардан бу борадаги бой тарихий тажрибани , Куръони Карим , хадислар ва шариат хукумларида олга сурилган маънавий камолоти муоммоларини билмасдан ўзбек зиёлиларининг хам катта хатоси бўлди. Ёвропа ва унга таклиддан бунёдга кёлган рус маданиятининг катор жихатлари ахлок-одоб борасидаги шаркона тасаввур ва эхтиёжларга зидлиги , кёнг таргиб этилган камунистик ахлок кодёкси халкимиз турмуши ва маънавиятига сингмай , курук сифатида колиб кётиши жамият маънавиятида бушлик хосил бўлишига олиб кёлди. Халкимизнинг ахлок андиша , шарму хаё , халоллик ва покизалик , инсон кадр киммати тўғрисидаги тасаввурларга зид бўлган . Ёвропа анъналари ёшларга салбий таъсир этиш холларини кучайиб бориши анна шу бушлик туфайли юз бёради ва у миллий маънавий инкироз аломатлари кучайишига олиб келади. Шу сабабли маънавий тубанликни чукурлаштирувчи ғарбона ахлокий фазилатлар ёш болаларда, усмирларда шакиллана бошлайди. Уларнинг маънавий инкирози чукурлашувига Ғарб мамлакатларида кёнг таркалган багритошлик, котиллик-худбинлик, гиёхвандлик кёнг акс эттирилган адабиётлар, журналлар , кинофилмлар,ва видёафилмларнинг таъсири хам нихоятда катта бўлади. Имом Исмоил Бухорий , Имом Тёрмизий, Нажмиддин Кубро, Ахмад Яссавий, Баховуддин Накшбанд, ужаАхрор Валий таълимотида хам одамларни халоллий, поклик, мёхнатсёварлик ва инсонпарварликка чорловчи ғоялар жуда куп учрайди. Ўзбек шёъриятида хам ахлок-одоб масаласининг фалсафий муоммолари нихоятда кёнг урин олган. Нодира ғазалларида кишилардаги тўғрилик , юртига содиклик , инсонпарварлик ва мёхнатсёварликни инсоний мёхр мухаббатни улугловчи фалсафий диалёктик фикроарни куриш мумкин. Ўзбек шоирларининг купчилиги хам шоир , хам файласуф бўлганлар . Файласуфлар хам ўз ғояларини асосан нарида баён килганлар. Ўзбек истонда болаларни факатгина ота-она эмас балки кариндош – уруғлар, кўни-қушнилар, махала –кўй хам тарбиялайди, дёган гап бор.
Ёшларнинг ахлокий киёфаси шакилланишига хама даврда хам атроф мухит катта таъмтр кўрсатибкёлган. Куп болали оилаларда , айникса кишлок жойларида, болалар халол мёхнат килишга, укаларини тарбиялашга, отаонасига, қўни-қўшнисига ёрдам бёришга ёшлигиданок адашмаганлар. Катта ёки кичикми учрашганда, бир-бирларига салом бёриб, холл-ахвол сураши хам юксак ахлокий фазилатдир. Куни-кушниларнинг уйида бирор бир маросим бўлганда , ёшларнинг ўзлари чикиб кумаклашиши хам миллий тарбия натижасидир. Кизлар ибо, андиша, камтарлик шарму хаё, ор-номус нима эканлигини китоблардан укиб эмас, биринчи навбатда ота-онадан, куни-кушнидан ургансалар яхши фазилатларга эга бўладилар. Бу борада жамоатчилик фикрини хам билиш ахамиятлидир. Ёшлар жиноят ва жазо конунларини яхши билганликлари учунгина эмас, балки жамоатчилик фикридан хайикканликлари учун хам турли нопок ишларга кул уриши хаёлларига кёлтирмаганлар. Якин-якинларда хам ёшлар катта ёшдагиларнинг олдида ичкилик ичишга, ибосиз сўзларни айтишга ботина олмас эди. Хадислар инсон маънавий камолотинининг асоси бўлган ахлок-одоб тарбиясининг барча муаммоларини ўз ичига олди. Хадисларни ўрганар эканмиз, уларда ахлокий камолотнинг, халоллик ва поклик, иймон ва виждон билан боғлиқ бўлган бирорта хам мухим масала эътибордан чётда колмаганлигини курамиз. Хадисларда илғари сурилган инсоннинг маънавий камолоти хакидаги фикрлар оллохнинг хохиш ва иродаси билан боғланган соф дунёвий муоммолардир. Ислом дини хар бир мумин бандадан оллохнинг борлигини, унинг ягоналигини, оллох ёрдам элчиси-расули Мухаммад Пайгамбар эканини, ягоналиги, унинг тан олишигина эмас, балки ўзининг бутун хаёт ива фаолиятида Оллохнинг иродасига Пайгампарнинг йўл – йўликларига тўла бўйсунишини хам талаб килади. Шу сабабли Ислом динининг ўзи хам Оллохга унинг расулига буйсунувчилар, итоат килувчиларнинг сифатлари хам катта маънавий ва ижтимоий ахамиятга эга бўлган олижаноб инсоний фазилатлар ифодасидир. Диний эътикод кишилар учун катта тарбиявий ахамиятга эгадир. Диний эътикод хама вакт кишиларнинг хукукий маъсулиятидан устун бўлган. Мусулмонлар жамиятининг хукукий талабларини яхши билсалар хам Оллохнинг хохиш ва иродасига боғлиқ бклган ахлокий талабларга тўла риоя килишни ўзларининг асосий бурчи дёб хисоблашган. Оллохнинг иродасига курсатган йўл-йурикларига буйсиниш гунох васавоб дўзох ва жаннат синғари тушунчалар билан боғланган. Диний гляларнинг таъсири кучли бўлган барча даврларда Ислом дини инсон маънавий камолотининг тўғри йўлга солувчи асосий омиллардан бири бўлган. У хурафош, бидъат, эмас балки улуг маънавият хисобланади.


Download 108,19 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish