Ma'naviyatning ilmiy metodologiyasi

O‘zbekiston mustaqil taraqqiyotning ma'naviy asoslari. O‘zbekistonning kelajak taraqqiyoti tashkiliy, bunyodkorlik ishlari qatorida ma'naviy o‘zgarishlarga, rivojlanishga bog‘liq. Rivojlanish esa “inkor kilish kayfiyatidan bunyodkorlik kayfiyatiga o‘tish”ni, jamiyat hayotining ma'naviy asoslarini mustahkamlashni talab qiladi.

«Ma'naviy asoslar» tushunchasi axloqiy, huquqiy, estetik, diniy va boshqa mafkuraviy munosabatlarni, ma'naviy-mafkuraviy vazifalarni bajaruvchi ijtimoiy muassasalarni, keng ma'nodagi ma'naviy hayotni qamrab oladi. Mustaqil taraqqiyotning ma'naviy asoslari deganda, xalqimiz hayotining yuksalishiga ta'sir ko‘rsatuvchi moddiy ishlab chiqarishga oid bo‘lmagan barcha asosiy omillar nazarda tutiladi, shu jumladan davlatning ta'lim-tarbiya, ilm-fan, adabiyot va san'at sohasida olib borayotgan siyosati madaniy merosga, dinga, siyosiy va axloqiy qarashlar rang-barangligiga, o‘zaro kurashiga, estetik me'yorlariga, badiiy uslublar xilma-xilligiga munosabati ham.

Ma'naviy asos — voqyelikka faol munosabat va ma'lum maqsadga, idealga intilish, shu ideallarga o‘z faoliyatini moslashtirishdir.

Mustaqillikning ma'naviy asoslari Islom Karimov alohida ta'kidlagan to‘rt negizga tayanadi: «Bu negizlar: umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; xalqimizning ma'naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; vatanparvarlik»¹⁰.

Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik jamiyatimizning ijtimoiy mo‘ljali, davlat amaliy siyosatining mazmuni va maqsadidir. Chunki iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksak rivojlangan erkin va farovon jamiyat qurish uchun ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, inson huquqlari va erkinliklarini ta'minlash borasida kishilik jamiyati shu paytgacha erishgan ilg‘or yutuqlarni o‘zlashtirish, boshqacha aytganda, milliylikni umuminsoniylik bilan boyitish lozim.

Ma'naviy merosni mustahkamlash va rivojlantirish yangi O‘zbekistonni yaratishda va XXI asr tamadduni oqimidan chetda qolib ketmaslikda tayanch, aqliy va xissiy omil bo‘lib xizmat qiladi.. Ma'naviy meros milliy o‘zlikni teranroq anglashga, sog‘lom milliy g‘ururni o‘stirishga yordam beradi. Milliy manfaatlarni har tomonlama chuqur anglash va sog‘lom milliy g‘urur — umumjahon taraqqiyoti oqimida o‘z o‘rnini aniq tasavvur etish va bu o‘rnini yuksaltirish uchun harakat qilish demakdir.

Ayni paytda ijtimoiy taraqqiyotda, jamiyat hayotining xar bir sohasida hal qiluvchi omil insondir. Yangi O‘zbekistonni o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qila olmaydigan, qotib qolgan andozalar buyicha fikrlaydigan, mutelik va qo‘rquv, milliy nomukammallik tuyg‘usidan xalos bo‘lmagan, vatanparvarlikdan yiroq insonlar bilan yarata olmaymiz. Yangi O‘zbekistonni qurish zarurati erkin fikrli, tashabbuskor, yangiliklarga intiluvchan, bunyodkor va vatanparvar fuqaroni tarbiyalashni taqozo etadi.

Inson farzandi jamiyatda kamol topishi jarayonida muayyan bilimlar oladi. Urf-odatlarni, axloqiy, badiiy, diniy va boshqa qadriyatlarni o‘zlashtiradi. O‘zi ham ular asosida bunyodkorlik bilan shug‘ullanadi. Inson o‘zlashtirgan qadriyatlar, bilim va ko‘nikmalar uning miyasida qolib ketmaydi. Har bir avlod o‘zlashtirgan bilimlari va olgan tarbiyasi asosida mavjud qadriyatlarni zamonaviylashtiradi. Yangi adabiy va ilmiy asarlar yozadi, san'at durdonalarini yaratadi, urf-odatlarini takomillashtiradi. Inson ongi, bilimi badiiy yoki ilmiy asarda, yangi bayram va marosimda yuzaga chiqadi, ko‘rinadi, predmetga, hodisaga aylanadi. Predmet, hodisa sifatida avloddan avlodga uzatiladi. Bilimning, ongning ijodiy asarga, amaliy mahoratga aylanishi uning predmetlashuvi deyiladi.

Madaniy meros ajdodlarimiz ma'naviy dunyosining predmetlashib bizgacha yetib kelgan tizimidir, mavjudlik shaklidir. Madaniy merosning turlari va shakllari rang-barang. Uni badiiy-estetik, ilmiy, ijtimoiy, diniy merosga bo‘lish mumkin. Badiiy-estetik merosga xalq og‘zaki ijodi, xalq amaliy bezak san'ati, adabiyot, tasviriy san'at, arxitektura (me'morchilik), musiqa, raqs, teatr, kino, estrada, dizayn va h.k. kiradi. Ilmiy meros tabiatshunoslik va gumanitar fanlar yutuqlaridan iborat. Ilmiy-texnologik taraqqiyot jarayonida, ayniqsa axborot – kommunikatsiya texnologiyalari ta'sirida ma'naviyat predmetlashuvi shaklan va mazmunan boyib, inson imkoniyatlari kengayib bormoqda.

Diniy merosga diniy kitoblar, ilohiyat ilmi, ibodat va diniy marosimlar, diniy tashkilotlar faoliyati kiradi. Diniy merosda turli ijobiy bilimlar bilan diniy asotirlarga, mo‘jizalarga, karomatlarga ko‘r-ko‘rona ishonch, ratsional va irratsional qarashlar aralashib ketgan.

Ma'naviy asoslar tizimida uchta katta guruhni hamda ikkita maxsus omilni ajratish mumkin: birinchi guruh — ijtimoiy ongga oid hodisalar: tuyg‘ular, tushunchalar, g‘oyalar, baholar, me'yorlar, ideallar, ya'ni «sof ma'naviyat». Ikkinchi guruh — «predmetlashgan» ma'naviy qadriyatlar, madaniy meros. Uchinchi guruh ^— ma'naviy funksiyalarni bajaruvchi ijtimoiy muassasalar.

Ikki maxsus omil bu — optimistik ma'naviy muhit va ma'naviy extiyojlarning yuksalishidir.

Xar bir guruh, o‘z navbatida, tarkibiy qismlarga va nisbatan mustaqil shakllarga bo‘linadi. Birinchi guruh doirasida falsafiy ong, axloq, estetik ong, huquqiy ong, diniy ong, ilmiy dunyokarash va uning alohida tarkibiy qismi sifatida milliy g‘oya ajralib turadi. Ongning ikki darajasi – ijtimoiy psixologiya va mafkura ham bir-biridan farqlanadi.

Ikkinchi guruxda esa siyosiy madaniyat, axloqiy madaniyat, huquqiy madaniyat va hokazo hamda san'atning muayyan turlari: badiiy adabiyot, teatr, haykaltaroshlik, rassomlik, naqqoshlik, dizayn, musiqa, kinochilik va shu kabilar aloxida ko‘rsatilishi mumkin.

Uchinchi guruxga xalq ta'limi tizimi – maktabgacha tarbiya, umumta'lim, o‘rta maxsus va kasb-hunar, oliy ta'lim, ilmiy tadkiqot tizimi – ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari, ilmiy tekshirish institutlari, Fanlar akademiyasi va shu kabilar, ijodiy uyushmalar - yozuvchilar uyushmasi, rassomlar, kompozitorlar, kinochilar, teatr arboblari va boshqa ijodiy soha xodimlarining turli uyushmalari – matbaa va ommaviy axborot tizimi gazeta va jurnallar, radio va televidenie, kitob noshirligi va shu kabilar; mafkuraviy tarbiyaiy tashkilotlar, maskanlar (jumladan diniy tashkilotlar), urf-odatlar, an'analar hamda oilaning tarbiya va ma'naviyatga tegishli jihatlari kiradi. Ulardan har qaysining inson va jamiyat haqidagi, mustaqil O‘zbekistonni rivojlantirishdagi ahamiyati, salohiyati bir xil emas, ammo juda muhim. Har qaysining imkoniyatlaridan maksimal foydalanish uchun ularni alohida atroflicha va chuqur tadqiq etish lozim.

Ma'naviyatga munosabat ko‘p jihatdan milliy taraqqiyot muvaffaqiyatlarini belgilaydi. Ayniqsa, madaniy merosga to‘g‘ri munosabat nihoyatda muhimdir. Chunki milliy qadriyatlarni tiklash va rivojlantirish masalasi murakkabligi tufayli ayrim kishilar uni kelajakka emas, o‘tmishga qaratmokchi bo‘layotganini sezmayaptilar. Islom xalifaligini tiklash, yoki O‘zbekistonni islom respublikasiga aylantirish, shariat me'yorlarini joriy qilish to‘g‘risidagi fikrlarda ana shu narsa ko‘zga chalinmokda.

Madaniy meros xalqning bebaho boyligidir. Ammo madaniy merosimizda umumbashariy, umuminsoniy qadriyatlarga aylangan bebaho durdonalar bilan bir qatorda tarixan eskirgan, yuksak taraqqiy etgan, ma'rifatli buyuk kelajakni yaratish zaruratiga mos kelmaydigan hodisalar, meyorlar va tamoyillar oz emas. Masalan, paranji yopinish, yevropacha kiyim-kechakdan voz kechish, yoki teatr, rang-tasvir va haykaltaroshlik kabi san'at turlarini inkor kilish, maktablarni o‘kuvchilar jinsiga qarab bo‘lish, ko‘pxotinlikni yoqlash kabilar shular jumlasidandir. Ular bugungi kunda biz uchun hakikiy milliy qadriyat emas, balki qadrini yuqotgan anaxronizmlardir.

Ayni paytda biz madaniy merosga o‘ta ehtiyotkorlik va e'tibor bilan, o‘ta g‘amxo‘rlik bilan yondashmog‘imiz, uni avaylab asramog‘imiz, undan milliy ma'naviyatimizni rivojlantirishda samarali foydalanmog‘imiz lozim. Chunki madaniy merosda xalqimizning tarixi, hayotiy tajribasi, ming yillar davomida qo‘lga kiritgan yutuqlari yig‘ilgan. Madaniy meros avlodlar o‘rtasida vorisiylikni ta'minlaydi. Madaniy meros tufayli avlodlar qadim o‘tmishdagi ajdodlari bilan muloqot kiladi.

«Biz endi yangicha fikrlaydigan, zamonaviy talablar asosida ishlaydigan kishilarni tarbiyalashimiz, voyaga yetkazishimiz zarur. Yaqin o‘tmishimizga tankidiy ko‘z bilan qarab, ijobiy ishlarni saralab olib, bugungi kunga mos kelmaydigan va yo‘limizga to‘siq bo‘ladigan ishlardan va siyosatdan voz kechishimiz lozim»¹¹. Islom Karimovning bu xulosasi mustaqil O‘zbekiston ma'naviy rivojlanishining asosiy sharti va maqsadi — yangi shaxs ekanini, o‘tmish madaniy merosiga va sovet ma'naviy-mafkuraviy siyosatiga munosabat qanday bo‘lishi lozimligini ko‘rsatib turibdi.