Ma’naviyat va iroda

Abdurahim Erkaev


yorlari mazmuni bilan boyituvchi mustaqil ijtimoiy ins- titutlardir. Iroda esa mutlaqo ijtimoiy institut emas.
Qadimgi antik davrdayoq, inson ongi va ma’naviyati uch qismga bo‘lingan: aql (tafakkur), iroda va hissiy ke- chinmalar. Demak, iroda inson ongi va ruhiyatiga mansub ideal hodisaning amaliy xulq-atvor va harakatga ayla- nish jarayoni hamdir. Iroda ma’naviyatning negizini tash- kil etuvchi ongning o‘ziga xos tarkibiy qismidir. Ma’- naviyatning ko‘p tomonlari, jumladan, e’tiqod bilan u chambarchas bog‘liq. Ongsiz iroda umuman vujudga kelmay- di. E’tiqodsiz iroda esa ichki qat’iyat jihatdan zaif, stixiyali va irranionalizmga ko‘proq moyil bo‘ladi.
O‘z navbatida irodasiz ong to‘liq yaxlit tizim bo‘lol- maydi, u nofaol in’ikos darajasida qolib ketadi, e’ti- qod esa shakllanmaydi. Demak, irodasiz ma’naviyat ham shakllanmaydi yoki aniq tizimni tashkil etmaydigan juda jo‘n tushunchalar va me’yorlar yig‘indisi bo‘lib qoladi.
Iroda zohiran erkin tanlangan maqsadni amalga oshi- rishda namoyon bo‘ladi. Bu jarayonda inson (millat) vazi- yat talab qilsa, nimalardandir voz kechadi, nimalarni- dir qurbon qiladi, maslagini himoya aylab, vaziyatni en- gishga harakat qiladi, yo‘qotishlarga, og‘ir sinovlarga dosh beradi.
Qat’iyat, bardosh, sabr-qanoat, yo‘ldan toymay, ortga qaytmay maqsadga intilish, imkon izlash, masalaning yangi echimini topishga o‘z aqlini, hissiyotini safarbar eta olish, muvaffaqiyatsizliklardan cho‘chimaslik. yutuq- lardan esankiramaslik — irodani tashkil etuvchi unsur- lardir. Iroda, shuningdek, g‘urur, or-nomus, fidoyilik, qahramonlik, jasurlik, tavakkalchilik yoki qo‘rquv kabi tushunchalarni, me’yorlarni o‘z ichiga oladi.
Iroda ma’naviyatga barqarorlik, o‘zini muhofaza qila olish, rivojlanish, takomillashish, ya’ni yashovchanlik va ta’sirchanlik xususiyatlarini bag‘ishlaydi.
Iroda ma’naviyatning arkonlaridan va asosiy maq- sadlaridan biri bo‘lmish erkinlikning amalda yuzaga chiqqan voqeligidir.
Erkinlik mustaqillik tushunchasiga nisbatan ancha keng va teranroq. Agar milliy mustaqillik millatning o‘z taqdirini o‘zi hal qilish huquqini qo‘lga kiritgani-


mmm.21uoig.sot ki1ixopaz1