Ma’mur qahhorov

amaliy sotsiologiya
fanidan farqlash 
lozim bo‘ladi. Amaliy sotsiologiyaning jamoat fikri sotsiologiyasi, 
jinoyatchilik sotsiologiyasi kabi 300 dan ortiq tarmog‘i bor. Ular 
muayyan ijtimoiy hodisani tajribaviy usulda tadqiq etish bilan 
mashg`uldirlar.
Ijtimoiy falsafa fani XVIII asrda mustaqil ijtimoiy fan sifatida paydo 
bo‘lgan 
tarix falsafasidan
ham tafovutlanadi. Tarix falsafasini 
ma’rifatparvar mutafakkirlar, fransuz faylasuflari F.Volter, J.Kondorse, 
SH.Monteske, nemis faylasufi I.Gerder jamiyat taraqqiyotining 
qonunlari va harakatlantiruvchi kuchlari haqidagi ta’limot sifatida 
asoslab berganlar. Tarix falsafasi o‘z davrida tarixiy sababaiyat, 
progress, tarixiy jarayonning birligi, tabiiy (geografik) muhitning
jamiyatga ta’siri haqidagi g‘oyalari bilan jamiyatni falsafiy 
tushunishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Tarixiy hodisa va jarayonlar 
mantig‘ini tushunishda G.V.F.Gegelning «Voqe narsalarning 
hammasi aqlga muvofiqdir, aqlga muvofiq narsalarning hammasi 
voqedir» degan fikri, ayniqsa, muhim o‘rin tutadi. Gegel jamiyatga 
Mutloq g‘oyaning o‘z-o‘zidan rivojlanish bosqichi, deb ob’yektiv 
idealistik qaragan bo‘lsa-da, tarix tasodiflar majmui emas, muayyan 
harakatlantiruvchi kuchlar ostida, ziddiyatlarning xal etilishi natijasida 
yuz beruvchi qonuniyatli jarayon ekanligini dohiyona bashorat etgan 
edi.
Ijtimoiy falsafa amaliy sotsialogiya va tarix falsafasini inkor etmaydi. 
Ularning o‘rnini bosa olmaydi ham, aksincha, u ijtimoiy hayot va 
tarixiy taraqqiyot qonuniyatlarini, tarixiy faktlarni, umumlashtirgan 
holda tadqiq etadi. Bu amaliy ahamiyatga ham molik. O‘zbekiston 
Prezidenti I.A.Karimov “Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-
millat qilishga xizmat etsin” maqolasida yozganidek, «Er yuzida 
insoniyat va davlatchilik paydo bo‘lganidan buyon shakllangan 
jamiyatning rivojlanish qonuniyatlarini teran o‘rganish, kishilik 
tarixining yuksalish va tanazzul davrlarini, taraqqiyotini ana shu 
inqirozlardan omon saqlab qoluvchi ijtimoiy, ma’naviy omillarni 
tadqiq etish» o‘ta dolzarb masaladir.
«Jamiyat» tushunchasi zamirida arab tilidagi «ja’m» (tarjimasi 
«to‘plam», «jamlanma») so‘zi yotadi, ya’ni jamiyat insonlar 
jamlanmasidir. Uning muqobili – tabiat hisoblanadi. Kishilar 

---

jamlanmasi, odamlarning ko‘p qirrali faoliyatining natijalari birgalikda 
«
jamiyat
» deyiladi. Bu falsafiy-sotsiologik tushunchani «jamoa» va 
«jamoat» tushunchalaridan farqlash lozim. «Jamoa» - kishilar guruhi 
yoki uyushmasi (masalan, mehnat jamoasi, qishloq jamoasi), 
«jamoat» esa aholining ko`pchiligi (masalan, jamoatchilik, jamoat 
fikri) demakdir.
II.