Ma’mur qahhorov

Demokrit
va 
Levkipp
borliqning tuzilishi 
va substantsiya xaqidagi 
atomistik ta’limotga
asos soldilar. Atom 
bundan keyin bo‘linmas eng mayda zarrachadir. Olam, mazkur 
mutafakkirlar fikricha, atomlar va bo‘shliqdan tashkil topgan. Jismlar 
atomlarning turlicha nisbati birikishidan vujudga keladi, ular 
parchalanganda jism xalokatga uchraydi. Atomlar miqdor jixatidan 
bexisob, sifat jixatidan bir xildir. Xarakat atomlardan iborat 
moddaning abadiy tabiiy xolatidir. U zaruriy qonuniyat buyicha 
amalga oshadi, tasodifiyatning bo‘lishi aslo mumkin emas. «Na 
tabiatda, na jamiyatda xech bir narsa tasodifan paydo bo‘lmaydi» - 
deb yozadi Demokrit. Bu bilan mutafakkir sababiyat, yani butun 
borliq sabab – oqibat zanjiridan iboratdir, degan tamoyilga asos 
solgan. Falsafada bu 
detenminizm
tamoyili deb yuritiladi. 
Demokrit atomistik va deterministik qarashlarni kosmoginik, ya’ni 
samoviy jismlarning kelib chiqishi va rivojlanishi xaqidagi nazariyaga 
tadbiq etgan. Atomlar fazodagi tartibsiz xarakat jarayonida, bir 
tomondan, o‘zaro to‘qnashib, birikadilar, yoki parchalanib, xalok 
bo‘ladilar. Biri – ikkinchisi bilan birikishidan, tuproq, suv, xavo, olov 
yuzaga keladi, ularning quyun shaklida xarakatlanuvchi ko‘plab 
boshqa osmon jismlari, samoviy olamlar paydo bo‘ladi, deydi 
Demokrit. 
Demokrit xatto inson ongi xam nafis atomlardan tuzilgan, deb 
xisoblagan. Ongda moddiy olam aks etadi, binobarin, faylasuf 
fikricha, sezgilar, tasavvurlar, bilimlar tashqi olamning inson ongidagi 
in’ikosidir.
Demokritning ijtimoiy-siyosiy va axloqiy falsafasi xam diqqatga 
molik. Uning fikricha, yaxshi boshqarilayotgan davlat – buyuk 
qo‘rg‘ondir. Davlat manfaatlari qolgan barcha manfaatlardan ustun 
bo‘lmog‘i kerak. 
Demokritning atomistik ta’limoti ko’plab izdoshlari tomonidan 
rivojlantirilgan. Masalan, 
Epikur
( Er. av. 341 - 270)ning fikricha, 
moddiy olam cheksiz, borliq jismlar va bo’shliqdan iborat. 
Demoqritga qo‘shimcha qilib, Epikur jismlarni ikki guruxga bo‘ladi: 
jismlarni tashkil etuvchi atomlar va atomlar birlashishidan tashkil 
topgan jismlar. Xarakat atomlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklardan 
yuzaga keladi. Epikur
gedonizm
ta’limoti tarafdori sifatida xayotdan
lazzatlanish g‘oyasini ilgari surgan, biroq an’aviy gedonistlardan farqli 
ularoq, shoxona maishat, kayfu – safoni emas, balki jismoniy 
uqubatlar xamda ruxiy tashvishlardan xalos bo‘lishni, ozodlikni 
ulug‘lagan. Uning fikricha, davlat kishilarning o‘zaro kelishuvi asosida 
tuzilishi maqbuldir. Epikurning ushbu ijtimoiy keliqhuv g‘oyasi 
keyinchalik ko‘plab mutafakkirlar tomonidan qabul qilingan, 

---

ayniqsa, XVIII asr fransuz ma’rifatparvarlari xamda XX asr faylasuflari 
bu g’oyani ijodiy rivojlantirishga salmoqli xissa qo‘shdilar. 
Epikurning izdoshlaridan rimlik faylasuf