Ma’mur qahhorov

IV. Xaqiqat, ta’bir joiz bo‘lsa, bilish nazariyasi va umuman falsafaning tub masalalaridan. Zero bu har qanday faoliyatning pirovard maqsadi. Buyuk nemis mutafakkiri G.-V.-F. Gegel ta’biricha, «eng jiddiy extiyoj – bu haqiqatni bilish extiyojidir». Biroq haqiqatni izlab topish, uni soxta haqiqatdan farqlay olish, yanglishuvga yo‘l qo‘ymaslik, atoqli fransuz olimi Blez Paskal qayd etganidek, oson ish emas: «Bunda uch maqsadni ko‘zda tutish: haqiqatni qidirib topish, topgandan so’ng isbotlash, nihoyat, uni soxtalikdan ayira bilish darkor».

«Haqiqat nima?» degan savolga bir xil javob olish qiyin. haqiqat ko‘p qirrali va ko‘p o‘lchamli. Plyuralizm – har kimning o‘z xaqiqati bor degani. Ammo kundalik ong, ijtimoiy ruhiyat nuqtai nazaridan emas, nazariy ong yuksaqligidan yondoshilsa, haqiqatga falsafiy-gnoseologik ta’rif berish talab qilinadi.

Materializm falsafasi uchun haqiqat xissiylik bilan, xis qilish mumkin bo‘lgan narsa bilan birday. Chunonchi, nemis allomasi Lyudvig Feyerbax to‘g‘ridan-to‘g‘ri: «Haqiqatlik – bu xis qilish bilan barobar narsa » degan. Idealizm falsafasi vakillari nazarida haqiqat sub’ekt bilan bog‘liq, sub’ektiv narsa. Masalan, taniqli rus faylasufi N.K.Mixaylovskiy ta’biricha, «Haqiqat inson tufayli mavjud, insonsiz haqiqat yo‘q». Pragmatizm falsafasining asoschisi, AQSHlik mutafakkir Charlz Pirs uni «ko’pchilik e’tirof etgan, tasdiqlagan fikr» deb sub’ektiv-ijtimoiy fikr darajasiga ko‘tardi. Uning maslakdoshi U.Jems «har qanday foydali g‘oya men uchun haqiqat», deydi. Nemis faylasufi G.Ioaxim, garchi haqiqat mavjudligini e’tirof etsa-da, uni «cheksiz bilish jarayonida etib bo‘lmaydigan ideal»,- deb ta’riflaydi.

Tasavvuf va boshqa diniy-falsafiy yo‘nalishdagi ta’limotlarga ko’ra, surat – obraz, siyrat – ma’no; ma’noga etish – xaqqa etishdir. Jaloliddin Rumiy: «Ollohning yaratgan olamlari cheksiz bo’lganiday, uning ilmi ham cheksizdir va Kur’oni Karim Ollox ilmining hammasi emas, uning bir qismi, binobarin, bu ilm keyin ham kashf etilishi mumkin» degan. Yangi haqiqatlarni ochishda, alloma fikricha, «yarim yo‘lda to‘xtab qolish yaramaydi: haqiqat yo’lida shariat bosqichidan ma’rifatga o’tiladi. Ma’rifati, bilimi oshgani sayin odam iloh g‘aybiga yaqinlashadi, haqiqat oshig‘i bo‘lib, Haq sari talpinaveradi». Demak, diniy falsafada haqiqat – Haq (Olloh), haqiqatni bilish – Ollohni anglash.

Ilmiy, dunyoviy falsafa nuqtai nazaridan haqiqat – narsa emas, balki uning in’ikosi bo‘lgan bilim. Bilim bo‘lganda ham yolg‘on bilim,yanglish bilim, qotib qolgan aqida emas, balki voqelikni to‘g‘ri aks ettiradigan, unga muvofiq, tajribada tasdiqlangan chin, hayotiy bilim, nazariya, g‘oya. Shu ma’noda bilimning haqiqat yoki haqiqat emasligini ayrim odam, gurux, xatto, olomonning tasdiqlashi yoki inkor etishi bilan ulchanmaydi, zero «ko‘pchilikning e’tirof etishi xali haqiqat uchun uzil-kesil dalil emas» (D.Didro).

bilim haqiqatligining hamma uchun birday obektiv mezoni – bu amaliyot. Bu fikrni soddaroq qilib italiyalik mutafakkir T.Kampanella: «Haqiqat mezoni - tajriba» degan. Ilm-fanda xaqiqatni ko’proq yolg‘iz olim kashf etadi, ammo bundan u subektiv mazmun kasb etib qolmaydi. Fan, ilmiy tadqiqotlar sohasida ham obektiv mezon o‘z kuchini saqlaydi, zotan Albert Eynshteyn ta’kidlaganidek, «tajriba sinoviga bardosh bergan narsagina haqiqat».

Shunday qilib, haqiqat, ilmiy fasafaga ko‘ra, voqelikka to‘la mos, ya’ni adekvat bilim. Bilimning haqiqatligi amaliyot bilan yoinki chinligi avvaldan ma’lum, isbot talab qilmaydigan aksiomatik bilimlar (masalan, «ikki karra ikki - turt» qabilidagi) bilan mantiqan isbotlanishi yoki rad etilishi mumkin.

Dunyoda xech narsaga haqiqatchalik mashaqqat bilan erishilmaydi. Bu – yanglishuvlar, ikkilanishlar, taxminlar, omadsiz urinishlar va kashfiyot lazzatlari bilan to‘la yo‘l. Haqiqat yuzada yotmaydi, ammo uni izlashga jur’at bilan kirishishning o‘ziyoq taxsinga loyiq. Qotib qolgan bilim yo‘q, binobarin, haqiqat ham o‘zgarishdagi jarayon. Bir ijtimoiy makon va zamonda haqiqat bo‘lgan bilim boshqasida o‘z ahamiyatini yo‘qotishi, eskirishi mumkin. Shuni nazarda tutib, «har bir inson, - degan edi L.Tolstoy,- bashariyat aql-idroki yaratgan jami boyliklardan bahramand bo‘lmog‘i mumkin va lozim, ammo ayni vaqtda u o‘ziga qadar yashagan odamlardan qolgan haqiqatlarni o‘z aql-idroki sinovidan o‘tkazmog‘i lozim».

Binobarin, hamma davr, sharoit uchun maqbul hamda o‘zgarmas absolyut haqiqat yo‘q va bo‘lmaydi ham. Haqiqat nisbiy, konkret, unda zamon muxri bor. Misni – oltindan, soxta haqiqatni – chin bilimdan farqlash, adashmaslik uchun ishni fikr bilan, fikrni – ish bilan tekshirib turiladi. Shunda odam boshi berk ko‘chaga kirib qolmaydi, yanglishgan taqdirda ham haqiqatni tezda topadi, zero yanglishganini tan olgan odam ham donodir. Faqat kaltabin, nodongina o‘z xatosini tan olmaydi, o‘z umrini tugatgan aqidalardan voz kecholmaydi.

Shunday qilib, bilishdan maqsad – chin bilim – haqiqatga yetish. Borliqning mutloq haqiqatiga turli daraja va miqyosdagi konkret, nisbiy haqiqatlarni bilish orqali bosqichma-bosqich erishiladi.
TAYANCH TUSHUNCHALAR:

Bilish, ilmiy bilish, falsafiy bilish, xissiy bilish, aqliy bilish, sensualizm, ratsionalizm, amaliyot, haqiqat, abadiy haqiqat, absolyut va nisbiy haqiqat.

TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR:

1. «Gnoseologiya» so‘zining lug‘aviy ma’nosi nima?

2. Ilmiy bilish va falsafiy bilish o‘rtasida nima farq bor?

3. Amaliyotning bilishdagi o‘rni qanday?

4. Dunyoni bilishning chek-chegarasi bormi?

5. «Avvalo o‘zingni angla, bil» degan faylasuf kim?

6. Intuitsiya bilishning qaysi turiga kiradi?

7. Ko’pchilik e’tirof etgan bilim haqiqat bo‘ladimi?

8. «Har kishining o‘z haqiqati bor» degan fikrga qanday qaraysiz?
ADABIYOTLAR:

1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. – T, Ma’naviyat, 2008.

2. Karimov I.A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-“Fidokor” gazetasi, 2000 yil, 8 iyun.

3. Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratiyalash va yangilash, mamalakatni modernizatsiyalash va islox qilishdir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va senatining qo‘shma yig‘ilishidagi nutq – Toshkent, 2005.

4. Falsafa. E.Yusupov taxriri ostida. Tuldirilgan ikkinchi nashri. – Toshkent, Sharq, 2005.

5. Qahhorov M.A.Falsafa. Ma’ruza matnlari .- Farg‘ona, 2000.

6. Qahhorov M.A. Inson va jamiyat falsafasi .- Qo‘qon, 2002.