Mamleketlik universiteti jumanov m. A

(Embrezia citrinella
) 
ham bag shimshigi 
(E. nortulana)
ken tarqalgan. Diyxan shimshiq 
ushm ortaliqtm ей jaqsi temperaturasi 25-33°C bolsa, bag 
shimshigi ushin bolsa 32-39°C esaplanadi. Ortahq suwiq bolganda 
(-15°C), bag shimshigi dem aliwdi tezlestiriw jo b menen denede 
temperaturanm tomenlemewin tamiyinleydi. Biraq temperatura 
juda tomenlegende 
(-20 -25°C) denedegi issiliqti basqanw 
processi buziladi, qus dem aliwdi tezletiw menen ozinin 
denesindegi turaqli temperaturam uslap tura almaydi ham
99

---

natiyjede nabit boladi. Diyxan shimshigi temperatura -40°C qa 
tomenlegende de dem aliwdi tezlestiriw joli menen denedegi 
issihqti 
basqanp 
turadi. 
Biraq 
bul 
shimshiqtin 
jo q an
temperaturaga (33-34°C) shidamliligi bag shimshiqlardikine (38- 
39°C) qaraganda biraz tomen. Kopshilik bag shimshiqlm suwiq 
tiisiwi menen jilliraq ormlarga (malxanalar, eski uylerge) 
iykemlesedi.
Temperatura nasekomalardin da rawajlamwma belgili 
darejede tasir etedi. Maselen, jipek qurtmm 
(Pendrolimus pini)
normal rawajlamwi ushm en jaqsi temperatura 20°C ham 70% 
hawa igalhgi esaplanadi. Eger temperatura 30°C, hawa igalhgi 
20
% bolsa, olardin olimi 
100
% ham tiirdin rawajlaniw qabileti 
jogaladi. Eger de, temperatura 25°C, hawa igalligi 60% bolsa, 
qurtlardm bir bolimi rawajlamw imkaniyatlarma iye boladi.
Suw haywanlan ishinde jilh suwga yaki suwiq suwga 
iykemlesken omirtqasiz haywanlardin optimal temperaturasi qis 
ham jaz mawimlerinde birdey emes, olardm qisqi optimal 
temperaturasi, jazgi optimal temperaturadan biraz tomen boladi.
Poykiloterm haywanlarda temperatura artip banw i menen, 
barliq processler belgili tochkaga shekem tezlesip baradi. 
Temperatura koteriliwi menen organizmnin rawajlamwi tezlesip 
onm issihqqa shidamliliq shegarasma banp taqaladi.
Organizmdegi zat almasiw processi ortahq temperaturasimn 
paseyiwi ham koteriliwi menen ozgerip turadi. Temperatura 
organizmlerdin rawajlaniwmda, olardagi tirishilik processlerin 
katalizaciya qilatugin fermentlerge tasir etedi. Temperatura 
koteriliwi menen organizmdegi fennentativ processler ximiyaliq 
kinetika mzami boymsha tezlesedi. Biraq, fermentler aktivligi tek 
gana optimal temperaturada gana bolip, ximiyaliq reakciyalar 
joqari ham fermentlerdin bolekleniwi bolsa pas korsetkishke iye 
boladi.
Gidrobiontlanmh rawajlamwi ham olarda zat almasiwi tezligi 
joqari temperaturanm tasirine, olardm tiirlerine, rawajlaniw 
dawirine baylanisli.
Suw hawizlertnin bet bolimi ham omn teren qatlamlannda 
temperatura 10 - 20°C dan artiq panqlanadi. Suwdm bet
100

---

I
m
'
i
Iiminde temperatura kun ham mawsimler dawammda bolsa 
Icmpcratura turaqli (3 - 5°C).
Ciidrosferada tarqalgan organizmler suwdagi temperaturada:
• evritermlik qasiyetlerin j aratiw;
• turaqli temperaturali j asaw j erin tabiw;
• organizmlerge 
artiqsha tas r etetugin temperaturadan 
o/lcrin saqlaw jollari menen iykemlesken.
Kopshilik omirtqasiz haywanlar ham baliqlar giizde suwdin 
suwiwi menen suw hawizlerinih ashiq, issi zonalanna yaki 
suwdin betinen, omn terenirek qatlamlarma vertikal migraciya 
qilip, ozleri ushm optimal temperaturali sharayatqa otedi.
Haywanlardin temperaturaga iykemlesiwinin tiykargi jollari 
lomendegishe:
1)