Mamleketlik universiteti jumanov m. A

3.6. Igalliqtiri organizmler ushin ahmiyeti
Igalliqtin tiykargi deregi atmosferadan tusetugin (jawm, qar, 
burshaq, duman) bolip, onm kop bolimi tropikaliq zonaga tiyisli. 
Misali, Indoneziya, Amazonka oypatligi, Afrikamn ayirim 
orinlarinda bir jilda 2000 mm igalliq tusedi. Tropikaliq zonanih 
aymm territoriyalari qurgaq rayonlar esaplanadi, sonm ishinde 
Saxara sholi, Chilidin arqa bolimleri; hatteki Afrikamn ayinm
rayonlarma 10 jillar dawaminda tek 1,8 mm igalliq tusedi. Lekin, 
tawli rayonlar - Alp, Pireney, Skandinaviya tawlari, Gimalay, 
Pamir-Tyan-Shan taw dizbekleri, And, Ural, Sayan, Kavkaz 
tawlan bunday halattan jiraq bolip, olar igalliqqa baw tawlar bolip 
esaplanadi. Misali, Britaniya ham Skandinaviya tawlarma jil 
dawaminda 2500 mm, hatteki ayirim halatlarda 4000 mm den 
artiq igalliq tusedi. Aziyada, Kaspiy tenizinen Shigis Qitay, jane 
de Arqa Amerika ham Aziya ortahgindagi jerlerge bir jilda 
hammesi bolip ortasha 250 mm igalliq tvisedi. Lekin Aziyanm 
turli rayonlanna tiirlishe igalhq tusedi. Misali, Saxara sholine jil 
dawaminda 100 mm den kem tiisse, Qubla ham Qubla - Shigis 
Aziya jerleri jil dawaminda 2000-4000 mm, 1300 m balentliktegi 
Shillong platosi bolsa 12000 mm den ziyat igalliq qabil etedi. 
Aziyanm qubla ham qubla-shigis rayonlanna jazda jilliq igalliqtm 
95% i tusedi. Aziya igalliqtin tusiwi ham omn bolistiriliwi 
boymsha juda kontrastli region bolip, onm qurgaq jerlerinde 
igalliq kop tusetugm rayonga sahstirganda 
220
ese kem igalhq 
tiisedi. Shol, adir ham jiida qurgaq rayonlarda igalliq 50% ten kem 
boladi.
Jil dawammdagi qurgaq kunler Valensiya ushm 7 kun bolsa, 
El-Kantara ushm - 206, Arqa Afrikamn tegis emes rayonlannda 
100 den 300 kunge shekem bolsa, Saxara sholine 300 qurgaq kiin 
tuwn keledi. Bunday halat Turanmn Qizilqum, Qaraqum 
shollerine de tuWra keledi.
Ekologiyaliq koz qarastan temperatura ham igalliq darejesi 
jaqm bolgan tabiyiy rayonlarda bir-birine uqsas osimlikler 
toparlan ushirasadi, hatteki ayinm nasekomalar (shibmlardan 
Theobaldia longeateolata, Culex theilori) birdey sharayath orta 
teniz ham Kapsk biogeografiyahq oblastlarda ushirasadi.
105

---

Tawli rayonlarda igalliqtin tiykargi deregi qar bolip, ol ozine 
say ekologiyahq faktor esaplanadi. Qar topiraqti ham ondagi 
organizmlerdi (haywanlar, osimlikler tam m ) muzlap qaliwdan 
saqlaydi. Qista 1 m li qar astinda temperatura -0,6°C, qardin 
ustine bolsa - 33,7°C. Onnan tisqan, qar erip topiraq igalhgin 
asrradi.
Solay etip, lgalliq (suw) tiri materiyanm tiykargi quramilq 
bolimi esaplanadi ham organizmler igalliqtin deregi ham 
bolistiriliwine qaray tabiyatqa ekologiyahq jaqtan iykemlesedi 
ham geografiyahq koz qarastan zonalar boymsha tarqaladi. Jer 
betindegi 
organizmler 
ushm 
suw 
tiykargi 
ekologiyahq 
faktorlardan biri bolip esaplanadi.
Har-jih je r betinde ushirasatugm osimlikler dimyasinm 
wakilleri 600-700 trillion t. suwdi suw puwlari halatmda 
atmosferaga shigaradi; 1 m
3
hawada 1 g nan 25 g ga shekem suw 
puwlari boladi. Usi puwlar esabman har jili 40 tan 100 mm ge 
shekem lgalliq toplanadi. Qiraw tiisiwinen topiraq, osimlik ham 
basqa narseler listinde qosimsha 10 nan 50 mm ge shekem suw 
toplanadi. Hawadagi puw halmdagi igalhqti epifitler, efemerler, 
sukkulentlar, moxlar, lishaynikler, suw otlan sinirip aladi. Shol 
ham adir osimliklerinde shol sharayatinda lgalliq jiynaliwina 
iykemlesken tiikleri, shuqirshalan, qoltiqlan bolip, olarda 
toplangan suw amawh jollar, tamirshalar arqali tamirga jiberiledi 
yamasa denenin ishki toqimalanna otkiziledi.
Tiri organizmler denesinin 3/4 bolimi suwdan ibarat, suw 
sheklewshi ekologiyahq faktorlardan esaplanadi. Iskerligi kushsiz 
organizmlerde suwdm mugdan kemeyedi, lekin jogahp ketpeydi. 
Misali, quwrap qalgan moxlarda da olardin uluwma awirhgi 
salistirmali 5-7% ke shekem suw boladi (4-keste)
Bizge 
malim, 
tiri 
ham 
aktiv 
iskerliktegi 
haywan 
protoplazmasmda 70 ten 90% ke shekem suw boladi. Tenebria 
molitor 
qonizmm tuqimnan shigatugm lichinkasmda 50% ke 
shekem ham ayinm meduzalar denesinde 98% ke shekem suw 
boladi. Tiri organizmlerdin jas toqimalan garri toqimalarga 
qaraganda kobirek suw toplaydi.
106

---

Danli osimliklerdin qurgaq paqalmda 12-14% ke shekem 
igalliq boladi. Osimlikler ushm tiykargi suw deregi topiraqtagi 
igalliq esaplanadi.
Osimlik denesine otetugin topiraqtagi igalliq (suw) tin 
mexanikahq baylanip turiwi 3 turli boladi: 1) Gravitacion 
(topiraqtm iri boleksheleri arasmdagi suwlar).
4-keste
Turli organizmlerde suwdin mugdari
(denesine sahstirganda % esabinda; B.S.Kubancev boyinsha)
Osimlikler
Suw
mugdan
Haywanlar
Suwdin
mugdari
1 Suw otlan
96-98
Ishek quwishlar
84
2
Geshir tamin
87-91
Mollyuskalar
80-92
3
Shopler japiragi
83-96
Nasekomalar
46-92
4
Agash
japiraqlari
79-82
Lancetnik
87
5
Kartoshka
74-80
Jer-suw
haywanlari
93 ke 
shekem
6
Agash denesi
40-55
Sut emiziwshiler
68-83
2) Kapillyar (topiraqtm mayda boleksheleri arasmdagi, 
olardin 
boshqlarm 
toltinwshi 
absorbciya 
kushi 
menen 
baylanisqan) suwlar. 3) Baylangan (topiraq bolekshelerine kushli 
baylangan) suwlar. Topiraqtagi gravitacion suwlar osimlikler 
tarepinen tez ozlestiriledi. Kapillyar suwlar, qiyin baylangan 
suwlar bolsa uluwma ozlestirilmeydi, olar oli zapas delinedi.
Turli 
osimlikler 
tiirlerinin 
osiwi 
ham 
rawajlamwi 
dawirlerinde suwga bolgan ekologiyahq talap har-qiyli bolip, bul 
halat lqlim, topiraq hamde geografiyaliq regionlarga baylanisli.
Ortahqtm igalliq darejesi sol jerdegi organizmlerdin san ham 
sipatm jane de olardin tarqahwin shegaralaytugm ekologiyahq 
faktor. Atap aytqanda shol, adir osimlikleri kem igalhq 
sharayatma iykemlesken, togay osimlikleri bolsa hawada kop 
igalliq boliwm talap etedi.
Qurgaq ham issi klimatta, osimlikler ozine say mawsimler 
boyinsha rawajlaniw ritmlerin payda etken. Misali, bir jilliq qisqa 
dawirli efemer formalardm osip rawajlamwi bahar yamasa giizdin
107

---

igalli hawasma tuw n keledi. Bunday osimliklerge bahar 
binafshasi 
(Veronica vema), qiyiq (Carex pachystylis), shol 
botakozi (Myosotis arenaria) siyaqlilar kiredi. Olardm piitkil 
rawajlaniw dawirleri 15-30 kiinde, bahardin igalliq waqtmda 
otedi.
Tabiyattin mawsimine ayinm kop jilliq osimlikler de 
iykemlesken. Olar efemeroidlar yamasa geoefemeroidlar dep te 
ataladi. Bul toparga kiriwshi osimlikler qolaysiz sharayatta 
(temperaturanm 
paseyiwi, 
jerdin 
muzlawi) 
osiw 
ham 
rawajlaniwdi paseytedi yamasa toqtatadi, yaki juda qisqa waqitta 
piitkil rawajlaniw dawirlerin otedi. Bunday osimlikler lolalar 
(Tulipa), shol sunbili (Hyaninthis lencophacus), qonirbas (Poa 
bulbosa) ham basqalar kiredi.
Igalliqqa salistirmali tiirde organizmler evrigigrobiontlarga 
hamde stenogigrobiontlarga bolinedi. Birinshi topar organizmler 
igalliqtin turli darejede ozgeriwine beyimlesken bolsa, ekinshi 
topar -belgili darejedegi igalhq ormlarda yaki orta igalli 
sharayatqa iykemlesken boladi.
Solay etip, atirapta suwdin barligi, igalliqtm halati, mugdari 
ham omn ozgerip tunw i (jawm, qar, duman, bult, puw, jer usti 
ham jer asti suwlan) tiri organizmlardm tirishilik iskerligine juda 
sezilerli tasir korsetedi. Osimlikler