Mamleketlik universiteti jumanov m. A

1. Haywanlar denesinde suw balansm saqlaw boymsha
ortaliqqa minez-qulqi arqali beyimlesiwi, 
olar suw joq yaki 
igalliq jetispeytugm waqitta suw hawizin izlew, taza suwli jasaw 
omm tabiw, ayirim waqitlari bolsa jerdin teren qatlamlarm qazip 
kiriwleri arqali amelge asiradi. Jer astmdagi inlerde hawamn 
igalhgi 
100
% bolip, haywan denesinde igalliqtin puwlaniwi 
bolmaydi (eshkiemerler, suroklar misal boladi).
2. Haywanlar denesinde suw balansm saqlaw boymsha
ortaliqqa morfologiyaliq beyimlesiwde, 
olar denesindegi turli 
qaplamlar suwdi saqlap turadi (qaplama teri, quslardin pari, siit 
emiziwshilerdin junli terisi h.t.b.).
3. Haywanlar denesinde suw balamsma fiziologiyaliq
beyimlesiwi, 
yagniy ortaliqta igalhq jetispese, denede metabolik 
lgilliq payda boladi. Orman tisqari haywan denesinde igalliqtin 
puw, sidik arqali shigiwi da tejeledi (15-suwret).
15-suwret. Metobolik igalhq esabman jasawga uqipli haywanlar:
1
- shol sekirgishi; 
2
- irgejeyli qum tishqam; 
3
- may quyriqli 
qosayaq tishqan (V. E. Sokolov h.b., 1977)
Suwsizhqqa shidamhliq turli organizmlerde har-qiyh boladi. 
Maselen, insan oz denesinin awirligma salistirganda 10% ten artiq 
suwdi jogaltsa nabit boladi. Ti'iyeler 27% ge shekem suwdin
118

---

jo^ahwma, qoylar - 23%, iytler - 17% ke shekem suwdin deneden 
jo(»aliwma (puwlaniw, sidik,) shidaydi.
Jer ustinde jasawshi haywanlar suw rejimine qaray 
tomendegi 
5 turli ekologiyahq toparga bolinedi: gigrofiller, 
mezofiller, kserofiller, gidrofiller ham kriofiller.
1. Gigrofiller igalliqtm joqari darejesine beyimlesken 
haywanlar. Olar denesinde 
suw almasiwm basqaratugin 
mexanizm joq yaki juda tomen rawajlangan. Olar denede suw 
/apasm toplay almaydi ham uzaq saqlaw qabiletine iye emes. Bui 
loparga eshek qurtlarx (Isopoda), shibm (siiyir shibm-Culicida), 
planariyalar (Turbellaria), nemertin (Nemertini) siyaqh igalh 
tropikaliq togaylarda ushirasatugm haywanlar jer ustinde 
jasaytugm mollyuskalar, amfibiyalar kiredi.
2. Mezofillerge ortasha igalliqa iykemlesken haywanlar 
kiredi. Giizgi gubelek (Agrotis segetum) aydalgan eginge 
tayarlangan onnlarda turaqh igalliqta 50-80% ushirasadi.
3. Kserofiller qurgaqshihqqa, qurgaq ortaliqqa iykemlesken 
haywanlar bolip, joqari igalliliqqa shiday almaydi. Bunday 
haywanlarga shol ham dalaliqqa iykemlesken tuyeler, saygaqlar, 
tishqanlar, jer bawirlawshilar kiredi. Bui toparga kiriwshi 
tasbaqalardin (Testudo elephantopus) sidik qaltashalarmda suw 
zapasi toplanadi.
4. Gidrofiller yaki suw organizmleri, bugan turaqh suwda 
jasawshi organizmler kiredi (dafniyalar, kolovratkalar, baliqlar, 
kitler h.t.b.).
5. Kriofiller igalliqti qar ham muzdan aliwshi ham olar 
ustinde jasawshi 
organizmler bolip olarga bakteriyalar, bir 
kletkali jasil suw otlan, ayirim omirtqasiz haywanlar kiredi.
Haywanlar ekologiyahq shidamligana qarap stenogigrofil 
ham evrigigrofil tiirlerge ham ekologiyahq ortaliqtin jagdayin 
amqlaw boymsha indikator tiirlerge bolinedi.
Suw ham igalliq haywanlar omirine ham olardm rawajlamw 
tezligine tuwndan-tuwn tasir etedi. Misali, ayinm haywanlarda 
(Hyla arborea) igalliqtm artiwi menen olardm omiri uzayadi, 
igalliqtm kemeyiwi menen olar nabit boladi.
Qara qaym ham aq qayrn togaylari (igalliq 86-87%) menen 
qaragay togaylarm (igalhq 57-62%) faunasm salistmp korse,
119

---

birinshi togaylarda haywanlardin turleri 
kop ham har turli, 
ekinshi qaragay togaymda juda az tur ushirasqan.
Ortaliqtagi igalliq kemeyip, qurgaqshiliq darejesi artip banwi 
menen shegirtkeler qurtinin aziqlamwi tomenleydi ham olar bir 
ormnan ekinshi oringa migraciya etedi. Sut emiziwshiler bolsa 
suw deregin izlep hareketlenedi ham suwsiz ormga qaytip 
kelmeydi. 
Saxara 
sholinde 
tortlemshi 
dawirden 
beri 
qurgaqshiliqtin kusheyip bariwt natiyjesinde ol jerdegi lilken 
haywanlar (piller, jiraflar) sholdin qubla bolimine onn awistirgan.
Ortaliqtagi igalliqtin mugdan ham onm turli tabiyiy 
rayonlarmda turlishe bolistiriliwi, ol jerdegi populyaciyalar sam 
ham sipatmm ozgerip tunwina sebepshi boladi.