Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Biocenozdin ozgerisleri. 
Qalegen bir biocenoz bir neshe 
jillar dawaminda baqlap barilsa, oniii ozgeriwlerinin guwasi bohw 
mumkin. Bunda jasaw sharayati, organizmler topari, topardin 
diizilis qurami ham organizmlerdin oz-ara miinasibet qasiyetleri 
ozgeredi.
Toparlardin belgili waqit otiwi menen birinin ekinshisi 
menen almasiw hadiysesi - 
sukcessiya 
delinedi.
Topardagi ozgerislerdin eki tiykargi tiiri ajiratiladi:
l.Ciklik
2X9

---

2. Aste-aqmn baratugm ozgeriwler
Tsiklik dzgeriwler - sirtqi ortaliqtm sutkaliq mawsimlik ham 
kop jilliq dawirli ozgeriwleri hamde organizmlerdegi endogen 
ritmlerde sawlelenedi. Dem aliw, fotosintez, zat almasiwdin 
ozgeriwi, gullerdin ashiliwi ham jabiliwi, gulli osimliklerde 
sharilandiriwshi shibm-shirkeylerdin koriw jedelligi, jirtqish 
haywanlardin sutkanin har-qiyli waqitlarinda anga shigiwi h.b. 
bugan misal boladi.
Aste-aqinn ozgeriwler 
natiyjesinde bir topar ekinshisi 
menen almasadi. Bunday ozgerislerdin sebebi toparga uzaq waqit 
dawaminda belgili bir bagdardagi sirtqi faktordm tasiri natiyjesi 
bolip 
tabiladi. 
Biocenozlardm 
bunday 
almasmiwi 
- 
ekzogenetikaliq almasiniw dep ataladi.
Birlemshi sukcessiyada tosattan kelip qalgan osimlik 
tuqimlari onip rawajlanadi. Bul jagday qanday da bir haywan 
tiirlerinin de keliwine alip keledi. Jas individler iyelegen maydan 
keneyedi. Osimliklerdin vegatativ yamasa tuqim jardeminde 
kobeyiwi, janalaniw baslanadi. Usi payitta haywanlar da 
kobeyedi.
Aste-aqmn ozgeriwshi ekilemshi sukcessiyalarga misal qilip 
suw boyinih shop basiwi, dala toparmin togay menen almasmiwi 
siyaqhlardi korsetiw miimkin.
Sukcessiya 
processin birinshi uyrengen, birinshi marte 
sukcessiya teoriyasin islep shiqqan ekolog, ingliz-amerika 
fitocenologlar mektebinin wakillerinin biri Frederik Klements 
esaplanadi. Omn pikirinshe sukcessiya natiyjesinde garezsiz 
osimlikler payda boladi, onnan keyin toparda derlik sezilerli 
ozgeriw bolmaydi. Hamde bum aqirgi payda boliwi-klimaks dep 
ataydi. Klimaksli toparlardiA quramin amqlawshi faktor-bul tek 
klimat 
delinedi. 
Demek, 
klimaks-sukcessiyanm 
aqirgi, 
tamamlawshi stadiyasi delinedi.
Bunday monoklimaks teoriyasinan kopshilik ekolog alimlar- 
maselen, Tensli waz keship, poliklimaks mektebinin wakilleri 
tomendegi jagdaydi tan aladi: yagmy klimaksti usi maydandagi 
bir yamasa bir qansha faktorlar jardeminde aniqlaw mumkin: 
bularga klimat, topiraq sharayati, jawm h.t.b. aliw miimkin.
290

---