Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Biocenozlarda 
turler 
hAr 
turliliginin 
ekologiyahq
sebepleri. 
Biocenozdagi tiirler sam amawli geografiyaliq 
zonalardm sharayatina baylanisli. Joqanda atap otkenimizdey, 
arqa polyustan tropikaliq zonaga qarap Jer listi ham suw 
ortahgmda da turler sam artip baradi. Misali, arqa Laptev 
tenizinde haywanlardin 400 ge jaqm tiirleri ushirasadi. lndiyada
284

---

bolsa 40 000 nan artiq haywan turleri aniqlangan. Arktikanm 
polyar shollerinde gipoarktikaliq tundra territoriyasmda gulli 
osimliklerdin 189-507 turi tabilgan bolsa, Evropamn japiraqli 
togaylar zonasmda 1338-152T, Iran-Turan tegisliginde 704-1687, 
Orta Aziyanm tawli territoriyalarinda 5400, Afrikanm Zambiya 
territoriyasmda bolsa 8500 joqari darejeli 
osimlikler turleri 
aniqlangan.
Tropikaliq togaylardm 1 gektar maydamnda jiizlep quslar turi 
ushirassa, turaqli zona togaylarmda bul korsetkisb 10 tiirge zorga 
j etedi. Qubla Amerikamn Amazonka daryasmm joqari boliminde
2 gektar jerden 87 turge tiyisli 423 terek ushiragan. Tropikaliq 
jamgirh togaydi 2,5 km2 maydamnda 3000 ga jaqm puta ham 
terek turleri ushirasadi.
Biocenoz ishindegi turlerdin har-qiyliligi bir tarepten tariyxiy 
waqiyahqtan bolsa, ekinshi tarepten abiotikaliq ham biotikaliq 
faktorlar tasirinde juzege keledi.
Biocenoz ishinde turler har-qiyhligmin tariyxiy sebepleri 
turdin evolyucion rawajlamwi menen baylanisli. Har qanday 
biocenozda aste-aqmn tiirler sam kobeyedi, eski birliklerde jas 
biocenozlarga salistirmali tiirde turlerdin bayhgi giizetiledi. 
Agrobiocenozlarda turlerdin har-qiylili£i kem kozge taslanadi. 
Turlerdin har-qiylihgi quramali diiziliske iye bolgan uzaq 
evolyucion rawajlangan turgm biocenozlarda jaqsi parqlanadi. 
Bunday ekologiyahq birlikler tropikaliq zonaga tiyisli.
Tropikaliq zonamn Jer usti 
ortahgmda ushirasatugm 
osimliklerdin bir qansha bolimi cndemik esaplanadi. Misali, 
Afrikanm Gvineya- Kongoleziya floristikaliq rayonlannda 8000 
nan artiq osimlik turi ushiraydi, usi turlerdin 80% endemikler, 
Кар rayonmda ushirasatugm 7000 turd i '/-> bolimi endemik, Jer 
orta tenizi rayonlarmdagi 4000 turdin 72%, Shigis Madagaskarda 
tabilgan 6100 tiirdin 4800 (78,7%), Batis Madagaskar 2400 
turinin 1900 (yamasa 79,2%) endemik. Orta Aziyanm tawh 
territoriyalarinda ushirasatugm 5400 tiirdin 65-70% endemikler. 
Endemikler kopligi usi jerde ushirasatugm tiirlerdin juda eskiligi 
ham usi zona ortaligma iykemleskeninen darek beredi.
Aymm 
ekolog 
alimlardm 
pikirinshe, 
turgm 
lqhm 
sharayatinda dala shimshiqlan hamiyshe ulken maydanlardi
285

---

iyeleydi, olardm ekologiyaliq nishalari ken ham biotopta tur 
wakilleri sanmm asqanhgi onsha sezilmeydi, sebebi shimshiqlar 
tez-tez ormlann ozgertip, jazda baglar, lilken dalalarda, qista 
malxanalar, saraylar, liyler dogereginde jasaydi, olar ozgerip 
turatugm lqlimga iykemlesken.