Mamleketlik universiteti jumanov m. A

9.4. Biocenozlardin duzilisi
Tabiyatta tiri organizmlerdin kenislikte tarqahwi ham olardm 
sirtqi ortaliq faktorlari menen miinasibetleri organizmnin diizilis 
tiplerin 
belgileydi. 
Organizmler 
birlespelerinin 
diizilisin 
tomendegishe boliw miimkin:
1. Organizimlerdin vertikal (yarushq boymsha) bolistiriliwi.
2. Zonal (gorizontal) boliniw xarakteri.
3. Dawirler (mawsimler) boymsha aktivligi.
4.
Aziqhq boymsha qatnas baylamslan.
5. Kobeyiw-awladlardm bir-biri menen qatnasi.
6. Toparlar arasmda (toparliq, padaliq, otmqshi) qatnaslan 
xarakteri.
7. Organizmlardm birge jasaw xarakteri (mutualizm, 
konkurenciya).
8. Sxolastikahq qatnasiqlar (tosattan tasir) xarakteri.
278

---

Malim biologiyaliq birlesiklerdin uluwma koriniwi olar 
ishindegi turlerdin har turliligi ham turlerdin salistirmali sanina 
qarap aniqlansa, olardin tirishilik etiwi ham turaqlihgi toparin 
sholkemlestiriwde qatnasip atirgan elementlerdin aktivliligine 
baylanisli.
Biocenozdin har turliligi, onda ushirasatugm turlerinin 
vertikal yaruslar boymsha boliniwi de ulken ahmiyetke iye. 
Osimliklerdin yaruslar boyinsha boliniwi jaqtiliq, igalhq, orin 
ushm turler araliq basekeden kelip shiqqan bolsa, haywanlardin 
yaruslar boymsha tarqaliwi - aziq resurslardan paydalamwga 
qaratilgan. Yarusliqta organizmler ortaliq faktorlannan toliq 
paydalanadi ham joqari darejege erisedi.
Yar=
3 8-suwret. Osimliklerdin yarusliq duzilisi.
Yarushq kobinshe togayda jaqsi bayqaladi. Bul jerde 
tomendegi yaruslardi ajiratiw mumkin: 1) lishaynik ham moxlar 
yarusi, 2) shop osimlikler yarusi, 3) yarim puta - putalar yarusi, 4) 
agashlar yarusi (38-suwret). Ayirim jerlerde 6-7 yarusliqti ajiratiw
279

---

mumkin. Osimliklerdin yarusm oz nawbetinde haywanlardi da 
yaruslar boymsha bolistiriwge boladi: yagniy topiraq ishi, topiraq 
usti, shopler arasi, agash shaqalari siyaqli yaruslarda tiirli 
haywanlarda ushirasadi.
Turlerdin gorizontal boliniwi hawamn zonalar boymsha har 
turliliginen kelip shigadi. Osimlikler ekologiyasi boymsha 
qanigesi R.Uitteker osimlikler birliklerine tiyisli bir neshe 
klassifikaciyalardi biriktiredi.
R.Uittekerdin sxemasi boymsha tropikaliq ham subtropikaliq 
oblastlarda temperatura ortasha 20° tan 30°C atirapmda bolip, 
osimlikler tipleri haqiyqiy jamgirli togaylarda (jil dawammda 
lgalliq jiida joqari) shol osimlikleri halatma shekem ozgeredi. 
Lekin, ortahq tipleri de bar, misali, jamgirsiz qurgaq orm 
togaylan, qurgaqshiliq waqtmda terekler japiraqlarm jogaltadi 
yamasa pas boyli terekler, putalar deneleri tikenek penen 
qaplanadi. Qurgaqshiliq sharayatinda putalar da siyrek ushirasadi. 
Bunday halatti Orta Aziyamn Qizilqum ham Qaraqum shollerinde 
de guzetiw miimkin. 01 jerlerde seksewil, Shol akaciyasi, jiizgin 
siyaqli sanawli puta ham putashalar osedi.
Ozgeriwshen ham basqa zonalarda da osimlikler tipleri 
temperatura ham lgalliq ozgeriwi menen ozgerip baradi. Lekin, 
suwiq zonalar har-qiyli onnlardagi osimlikler tipleri bir-birinen 
panqlanadi. Jildin ortasha temperaturasi -5‘ С tan pas bolgan 
rayonlardin osimlikleri tundra tipine birlestirilgen. Malim 
bohwmsha, tundrada lgalliq jiida kop, lekin, jildm kop dawirinde 
suw muz halatmda ushiraydi ham osimlikler ushm fiziologiyaliq 
tarepten paydasiz.
Biocenoz ishindegi yaruslar turlishe boladi. 
Ustingi 
yaruslardm 
kushli 
rawajlamwi 
tomengi 
osimliklerdin 
siyrekleniwine, hatteki jogahp ketiwine alip keledi. Eger, ustingi 
yarusti quragan osimlikler siyrek bolsa, tomengi yarusti qurawshi 
turleri jaqsi, qalm osedi.
Biocenoz ishinde organizmnin vertikal boliniwi, olardin 
malim tarepten gorizontal diiziliwinde jiizege keltiredi. Bul jagday 
sinuziya dep ataladi. Bunday diiziliw mayda osimliklerdin 
toplamwman kelip shigadi ham osimlikler qaplamma ozine say 
qasiyet beredi. Biocenozdm gorizontal - sinuzial boliniwinde
280

---