Mamleketlik universiteti jumanov m. A

3. Forikaliq qatnaslarda 
biocenozdagi bir tur ekinshi turdin 
tarqaliwina jardem beredi. Bul jagdayda transportshi waziypasin 
kopshilik haywanlar 
atqaradi: haywanlar junine, denesine 
osimliklerdin tuqimlan ilinip, jabisip yamasa awqatlaniw 
processinde tuqim, dan 
sporalardin (quslar, nasekomalar) 
tarqaliwina sebep boladi. Bugan zooxoriya delinedi, basqa mayda 
haywanlardin tarqaliwina bolsa - foreziya delinedi.
4. Fabrikaliq qatnaslarda 
biocenoz ishindegi bir tur ozinin 
jasaw jeri ushin ekinshi turdin qaldigi oli yamasa tiri bolimlerinen 
paydalanadi. Misali, quslar uya qunw ushm osimlik japiragi, 
paqah, putalar shaqasman, basqa quslardin parleri, haywanlar 
jiinlerinen de paydalanadi. Ayinm haneler putalar (siren, akaciya) 
japiraginan tayarlangan stakanshalarga ozlerinin mayeklerin ham 
aziqliq zapaslann jaylastiradi.
Biocenoz ishindegi har bir amq tur ozi ushm optimal tabiyiy 
ortaliqta jaqsi osedi, kobeyedi ham rawajlanadi. Turdin 
tarqaliwinda fiziologiyaliq ham sinekologiyaliq optimumlar 
ajiraladi.
Fiziologiyaliq optimum 
- bul biocenoz ishindegi turdin 
osiw, kobeyiw ham rawajlaniwi ushin hamme abiotikaliq 
faktorlardin qolayli boliwi.
Sinekologiyaliq optimum 
- bul biocenoz ishindegi biotikaliq 
qatnaslar bolip, usi jerdegi tur basqa turlerdin tasirinen 
(konkurenti, jirtqishlar, parazitler) basqa bul jagday turdin jaqsi 
rawajlamwma imkan beredi. Biraq tabiyiy sharayatta bunday 
jagday juda kem ushiraydi.
Biocenoz ishinde payda bolgan turler araliq qatnaslar, 
turlerdin bir-birine qatnasi, ekologiyaliq qasiyetleri tigizligi, 
makanda tarqahwi ham duzilisi siyaqli nizamliqlardi keltirip 
shigaradi.
Biocenozda ekologiyaliq msha tusinigi. 
Turdin biologiyaliq 
sistema ishindegi biotikaliq munasibetleri ham onm abiotikaliq
272

---

faktorlarga bolgan talabi, turdin ekologiyahq darejesi, jasaw omi
- mshasi dep ataladi. Bul termindi 1928-jih Jozef Grinnell 
birinshi marte qollangan. Eger organizmnin jasaw orni bolsa, om 
usi jerden tabiw mumkin boladi; ekologiyahq omi - nisha tusinigi 
bir qansha ken, ol oz ishine organizmnin tabiyiy makanin, 
biocenoz ishindegi fimkcional rolin (misali, trofikahq yamasa 
topikaliq) ham onm ortaliq faktorlarma (jaqtiliq, temperatura, 
igalhq h.b.) talabi siyaqli ozine say bagdarlardi oz ishine aladi. 
Ekologiyahq nishamn tiykargi koncepciyasi turler arasindagi ham 
turler ishindegi ayirmashihqti mugdar boymsha bahalawda ulken 
ahmiyetke iye. Ekologiyahq mshaga xarakteristika beriwde 
mshanrn eni, uzinligi ham organizmnin qonsilar menen 
qosilatugin, aralasatugm onnlan inabatqa almadi.
Biocenoz ishindegi turlerdin birdey, uqsas funkciyaga ham 
birdey olshem nishasma (omina, lqlimga) iye boliwma