Mamleketlik universiteti jumanov m. A

9. Protokooperaciya. 
Bunda da eki organizm oz-ara tasirden 
payda koredi. Maselen, tenizdegi krablar ham ishek quwishlar. 
Ishek quwishlar krablardm jelkesine jabisip aladi (geyde 
krablardm ozleri olardi jelkesine «mindirip» aladi). Ishek 
quwishlar krabti dushpanlardan qorgaydi, sebebi olardm alitiwshi 
kletkasi boladi ham oz gezeginde bolsa olar krablardan awqat 
aladi ham transport sipatmda paydalanadi.
Uluwma alganimizda turler arasmdagi keri ham unamli oz- 
ara tasir tabiyatta bir-birin tenlestirip turadi, ham de bul eki oz-ara 
tasirdin tipleri turlerdin evolyuciyasi ham biocenoz turaqlihginda 
tendey zanir.
Biocenoz ishinde ushirasatugm turler arasmdagi biotikaliq 
qatnaslar-aziqliq ham jana jasaw jerin iyelew, olardin biocenoz 
ishindegi tirishilik omin aniqlaydi.
Prof. V.N.Beklemishev boymsha biocenozdagi tiirler araliq 
tuwndan tuwn ham janapay qatnaslar tomendegi 4 tipke bolinedi, 
yagniy: trofikaliq, topikaliq, forikahq ham fabrikaliq qatnaslar. 
Olardm taripi tomendegishe:
1.Trofikaliq qatnaslar - 
bul biocenoz ishindegi bir tur 
ekinshi tur menen yamasa omn tiri wakilleri yamasa olardin oli 
qaldiqlan, yamasa olardin onimdarligi menen aziqlaniw processi 
bolip 
tabiladi. 
Misali, 
iyneliklerdin 
nasekomalar menen
270

---

aziqlamwi, harrelerdin gul sham menen, kiyiklerdin shopler 
menen, jolbaristm - tuyaqhlar menen, olardm qaldiqlan menen 
bolsa shagal ham qaraquslardm aziqlamwi misal boladi 
(37-suwret).
37-suwret. Biocenozdagi trofikaliq qalnaslar
2. Topikaliq qatnaslar 
- bir ttirdin tirishilik iskerligi 
natiyjesinde ekinshi tur ortahgimn fizikaliq ham ximiyaliq jagdayi 
ozgeredi. Bul qatnas tabiyatta juda har-qiyli bolip, bir tur ekinshi 
tur ushin jasaw ortaligm jaratadi. Misali, tiri organizmler ishinde 
ushiraytugm ishki parazitlerdin jasawi ushm at, siyir, adam denesi 
ortaliq esaplanadi. Togayda osiwshi agashlar kop haywanlar ushm 
jasaw ortahgt esaplanadi.
271

---

Biocenoz ishindegi turler araliq trofikaliq ham topikaliq 
qatnaslar biocenozdin tirishiligin tamiyinleydi, bul qatnaslar bir 
turdin ekinshi tur aldmda boliwm, yagniy harrenin gul atirapmda, 
haywannin osimlik, parazittin kletka aldmda boliwm tamiyinleydi 
ham biocenozlar turaqli birlikke iye boladi.