Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Suwdiri 
radioaktivligi. 
Ayirim 
suw 
hawizlerinde 
ushiraytugm ionli radiaciya gidrobiontlarga keri ham paydali tasir 
etiwi mumkin. Radioaktiv zatlardin koncentraciyasi «kyuri» 
menen olshenedi. Suw hawizlerinde radioaktiv zatlardan yaki 
radionuklid (radioizotoplar) dan stronciy-90, ceziy-137, ittriy-91, 
ceriy-144, cirkoniy-96, niobiy-95 siyaqhlar ushiraydi. Olar 
suwdin joqari qatlammda kop toplanadi. Maselen, suw 
saqlagishlan suw betinde payda bolatugm sharlarda radioaktiv 
zatlardin mugdan 10"3 kyuri/1, suwda bolsa 5-10"12 kyuri/1 ga 
(yagmy 5 mm ese kem) jetedi.
Kopshilik suw ortaligi organizmleri juda kop mugdarda 
radioaktiv ham basqa zatlardi saqlaw, toplaw qabiletine iye. 
Maselen, suwda 0,001 mg/1 mugdarda bolgan DDT plankton 
organizmler denesinde 13 mm esege, olar menen awqatlangan 
kishi baliqlarda bolsa 170 mm ese, oz nawbetinde olar menen
137

---

awqatlangan baliqlarda 660 000 barabar, ulken baliqlar menen 
aziqlangan quslar denesinde DDT nin mugdari suwdagiga 
salistirganda 8,33 min. ese artiq toplanadi.
Gidrobiontlar denesinde toplanatugm stronciy - 90, ittriy -
91, ceriy-144 siyaqli izotoplar top lagan osimlik ham haywanlar da 
radioaktivlasip, juda qawipli bolip qaladi. Stronciy-90 ham basqa 
radioaktiv izotoplar osimliklerden haywanga aziqliq shmjin arqali 
otip, baliq penen awqatlangan insan denesine shekem jetip keledi. 
Yagmy: 
suwdagi 
radioaktiv zatlar: 
—> fitoplankton 
—»■ 
zooplankton —> mayda baliqlar —> ulken baliqlar —> jirtqish 
baliqlar —> (quslar) 
—>
insan. Aziqliq shmjmnin aqmnda 
radioaktiv zatlar suwdagiga salistirganda million ese artiq 
toplanadi. Olardin yarim bolekleniwi ushm 26-28 jil kerek. 
Stronciy - 90 insan denesine ishimlik suwi menen 26-59%, awqat 
onimi (sut, qatiq, gosh, baliq) arqali bolsa 41-74% otedi.
Hazirgi kiinde, Aq ham Barenc tenizine bunnan kop 
j i
liar 
aldm askerler tarepinen taslangan juda aktiv ham qawipli 
radioaktiv yadro qaldiqlan suwdi, ondagi tiri janliklerdi 
zaharlemekte. Millionlap teniz meduzalan, baliqlar zaharlenip 
olip atir. Baliqlardi jegen, jer asti suwlarin ishken insanlar kesel 
bolmaqta, 61ip atir, asirese hamledar hayallar, balalar kobirek har 
qiyli keselliklerge shalinbaqta.
Suw ortaligmda dawis, elektr ham magnetizm. Suw 
ortaligmda jaqtiliq tasirinde jiizege keletugm dawis, elektr ham 
magnetizm jagdaylar bolip, olar gidrobiontlar rawajlaniwmda 
signal, yagniy, organizmlerdih bir-biri menen baylanisiwi, jasaw 
ortaligimn jagdaym belgilew, orientir etiw waziypasm ormlaydi. 
Suw ortaligmda jasaytugin haywanlarda dawisti qabil etiw 
qabiletleri jerdegi organizmlerden jaqsi boladi. Maselen, jaqtiliq 
hawaga qaraganda suwda bir neshe marte tez joq bolsa, dawis 
kerisinshe, suwda tez ham uzaqqa tarqaladi.
Kopshilik gidrobiontlar dawisti esitip gana qalmastan, balki 
ozleri 
de 
dawis 
shigaradi. 
Bunday 
jagday 
kopshilik 
mollyuskalarda, 
shayan 
tarizlilerde, 
baliqlar 
ham 
sut 
emiziwshilerde ushiraydi. Asirese shayan tarizlilerden krablar 
qisqish siyaqli ayaqlarm lsqalawman dawis shigadi, turli
138

---

Jinislardin bir-biri menen ushirasiwina, turli toparlardm payda 
liuhwina, qawipten saqlaniwma imkan beredi.
Dushshi suwlarda ushiraytugin haywanlarda dawisti qabil 
cliw chastotali: qurtlarda - 30-40 Gc, shayan tarizlilerde - 30- 
1100 Gc, nasekomalarda - 30 - 7000 Gc, mollyuskalarda - 60 -
500 Gc, baliqlarda - 30 - 1800 Gc, amfibiyalarda bolsa - 30 -
M)00 Gc qa tefi.
Kopshilik gidrobiontlarda exolokaciya jaqsi rawajlangan. 
Maselen, kitler omn jardeminde aziqliq jeytugin organizmler kop 
toplangan jerlerdi tapsa, delfmlar baliqlar padasm 3 km 
(|ashiqliqtan aniqlaydi. Exolokaciya jardeminde suw haywanlari 
6/lerinin bagdarlann, aziqliq tabiw ham birinin arqasman 
ekinshisinin juriwi, suwdin sayiz jerlerine shigip qalmawm 
amelge asiradi. 
Kit awlaytugin kemeler magnitofon lentalan 
arqali dawis jiberip, kitlerdi shaqmp, keyin olardi tutadi.
Bazibir haywanlar elektr tasirin qabil etedi. Maselen, 
infuzoriyalar elektr togi tiygen jerge qaytip kelmeydi. Kushsiz tok 
jiberilgende ayinm apiwayt haywanlar (