|
Ni'ritikaliq zona
V
Subraltioral
Ч . Litoral
О к еа н лта.кг
^ — Sublitoral
,
PucvJoabisal
Р'Р»;
л ~ ' л
Miner ik
qsyaliqlart
Betipelagial
Л .
Okean vliiini
AhissopcIjgcaJ
liUraabss-
X
17-siiwret. Dunya okeammn ekologiyahq zonalan (Dajo, 1975)
1. Dimiktikaliq koller.
Bul koller suwi eki mawsimde erkin
cirkulyaciya boladi yaki aralasip turadi, sogan qarap suwdin
temperaturasida, sol jerdegi organizmlerde sezilerli darejede
ozgeredi.
2. Suwiq monomiktikahq koller.
Polyar rayonlarda
jaylasqan. Suw temperaturasi hesh qashan 4°C tan joqari
koterilmeydi. Suw qatlamlari tek gana bir marte jaz mawsiminde
gana aralasadi.
3. Jilh monomiktikahq koller,
tiykannan jilh ortasha yaki
subtropikaliq klimat sharayatmda ushiraydi. Suwdm temperaturasi
hesh qashan 4°C tan tomen bolmaydi.
4. Polimiktikaliq
koller-joqari tawli ekvatoriyal zonada
jaylasqan. Suwdm cirkulyaciyasi tiykarman turaqh boladi.
5. Oligomiktikaliq
koller - tiykannan tropikaliq zonada
jaylasqan,
suwdm temperaturasi turaqh, cirkulyaciya
asten
boladi.
6. Meromiktikaliq
koller - barqulla stratifikaciya bolip, turli
ximiyahq quramh suwlarda baqlanadi. Bul kollerde ozine say
organizmler tarqalgan.
130
Ortasha zonamn ishki suw basseynierindegi suw betindegi
tcmcratura -0,9°C tan +25°C atirapmda, teren qatlamlarmda bolsa
V5"C araliginda ozgerip turadi. Ozbekistannm sail atizlannda
suwdin temperaturasi jaz mawsiminde +32+42°C,
tegislik
rayonlarinda jaylasqan suw saqlagishlarda suwdin iistingi
boliminde temperatura jaz mawsiminde +32+36°C, 10-15 m
terenlikte bolsa +22+24 °C, qis mawsiminde suwdm iistingi
boliminde qisqa waqit muz benen qaplaniwi da mumkin.
Tawli rayonlarda koller ham suw saqlagishlar suwlanmn
temperaturasi +14+16°C (+20°C), 50— 70 m terenlikte +2+3°C,
qis mawsiminde suwdm iistingi bolimi qalm muz benen
qaplanadi. Joqari tawli rayonlardagi koller suwmin temperaturasi
t9+12°C ti quraydi. Daryalar suwmin temperaturasi hamiyshe
birdey, sebebi suw massasi almasip turadi. Daryalar, kanallar
shetinde terek bolmasa ham quyash nun tiisip tursa, ol jerlerdegi
suw terek saya salip turgan suwga qaraganda issi boladi.
Suw temperaturasi osimlik ham haywanlardin bolistiriliwine
ulken tasir korsetedi.
Ortasha zonanin
suw ortaligmda
ushirasatugm organizmler ushm suw basseynierindegi (teniz, kol)
suwdm vertikal aralasip tunwi lilken ahmiyetke iye.
Tmish aqpaytugm suwlar 3 qatlamga bolinedi. 1) joqan
qatlam-epilimnion.
Suwdin bul qatlammda
temperatura
mawsimler boymsha keskin ozgerip turadi; 2) temperaturamn
aste ozgerip turatugin qatlami-metalimnion (termoklin); 3) teren
suw asti qatlami- gipolimnion, suwdin
bul qatlammda
temperatura jiida kem darejede ozgeredi.
Jaz mawsiminde suw basseynlerinde onin joqargi qatlami issi
bolip, suwiq qatlam bolsa suwdin teren tiibine jaylasqan boladi.
Bul jagday suwdm
tuwn stratifikaciyasi dep ataladi. Qista
temperaturanin tomenlewi menen kersinshe,
qarama-qarsi
(arqaga) stratifikaciya jiizege keledi, yagniy suwdin suwiq
(temperaturasi 4°C dan tomen) qatlami, suwdin issi qatlami
listinde jaylasqan boladi. Bul jagday temperaturanin dixotomiyasi
dep aytiladi.
Baharde suw aste-aqirm lsip, onm temperaturasi 4-6°C qa
koteriledi. Omn tigizligi artadi ham suwdm bul qatlami joqanga
koteriledi
ham
natiyjede
suwdin
hamme
qatlamlarmda
131
temperatura tenlesedi, bir jagdayga keledi. Bugan gomotermiya
delinedi.
Giizde suwdin juzi qatlammda temperatura aste-aqmn
paseyedi, suw suwiydi, onm tigizligi artadi ham bul qatlam
tomenge tusip, ol jerdegi jilli qatlami joqanga koterledi. Suw
hawizlerinde mawsimler boyinsha suwdm agimi, hareketi ham
almasip tunwi barqulla bolip turadi.
Teniz ortaligmda da suwdm terenligi menen baylanisli
bolgan termik stratifikaciya baqlanadi. Evriterm turlerge suw
otlannan Cladophora glomerata, Enteromorpha inteutinalis kibi
jip tarizli jasil suw otlar wakilleri suwdm muzlamwinan, suw
temperaturasi -11° dan+30°C qa ozgergende ham
ozlerinin
tirishiligin joytpaydi.
Evriterm
turlerden
qarin-ayaqli
mollyuska
Hydrobia
aponensis suw temperaturasmm -l°den +60°C qa shekem
ozgeriwine shidam beredi. Haywanlardan planariya (Planaria
genocephala) suw temperaturasmm +0,5°Cqa, ustricalar -2°dan
+20°C
qa ozgerip tunwma beyimlesken.
Suw ortaligmdagi organizmler temperaturamn ozgeriwine
belgili shegaralarda beyimlesedi. Temperaturamn ozgeriwi
osimlik ham haywanlardm omirin, geografiyaliq tarqaliwin
ozgertip jiberedi. Misali, Kaspiy tenizi koleminin paseyiwi ham
kishi kol ham kolshelerdin payda boliwi ham olardagi suwdm
jaqsi
i s i w i
suw osimliklerinin ken tarqaliwina alip kelgen.
Temperaturamn koteriliwi menen poykiloterm organizmlerde
zat almasiw processleri tezlesedi, lekin olardin tirishiligi
tiykarinda jatqan ximiyaliq reakciyasinm gannoniyasi buziliwi
mumkin.
Organizmlerdin turaqli temperaturasin uyreniw, olardin
tarqaliwina tiyisli bir qatar mzamliliqlardi ashiwga imkan beredi.
Issiliqti siiyiwshi gidrobiontlardan qatar mollyuskalar, krablar
ham baliqlardm belok zatlan, fermentleri, jinisiy kletkalari
suwiqti jaqsi koriwishilerge qaraganda joqari temperaturada aktiv
boladi. Kletkanm buziliwi, qabaqlardm janliwi temperaturadan
emes, balkim ol jerde gaz almasiwdin buziliwman kelip shigadi.
132
Joqari temperaturanm gidrobiontlarda zat almasiw ham
t'iMwiniri tezlesiwine tasiri, olardm qaysi turge tiyisligi ham
Do'stlaringiz bilan baham: |
