Mamleketlik universiteti jumanov m. A

1) Suw, 
Jer betindegi birden-bir suyiq zat bolip, ol bir waqitta 
ham kop mugdarda suyiq, qatti ham gaz (puw) halmda ushirawi 
mumkin; 2) suw suyiqliq sipatinda juda ulken eritiwshilik 
qasiyetine iye, bul molekulalardin polyusliliginan ham vodorod 
baylamslarm payda qiliwdan kelip shigadi; 3) suw jasaw ortaligi 
boliwi menen bir qatarda tiri organizmlerde bolip otetugin 
bioximiyaliq reaksiyalar ham processlerde aktiv qatnasadi; 4) suw 
eritpeleri osimliklerdin (topiraqtan) aziqlamw tiykan bolip 
zatlardi tasip beredi ham kop uluwma biologiyaliq processlerdin 
otiwine sebepshi boladi; 5) suw tarayiw (suw qaynaganda 
tigizlasiwi) ham keneyiw (muzlaganda) qasiyetine iye. Suwdin 
bul qasiyeti juda lilken ekologiyahq ahmiyetke iye bolip, bul 
tawlardi maydalap, ulken taslardi topiraqqa aylandmwga sebepshi 
boladi; 6) suwda jasaytugin organizmlerdin tiri boliwi ham 
tirishilik iskerliginin normal otiwinde suwdin 4°C ta juda ulken 
tigizliqqa iye boliwi bolip tabiladi. Bunin natiyjesinde suw 
hawizlerinin 
beti 
muzlaydi, 
suwdm 
tomengi 
qatlamlari 
muzlawdan tis boladi ham organizmler tirishilik processin oteydi; 
7) suwdm suwiwman payda bolgan muzdin ozine say «sirli» 
issihgi (336 
J) 
bolip, bul issiliq darya, kol ham tenizlerdih birden 
emes, balkim aste-aqmn muzlawin, qar ham muzlardm eriwin 
tamiyinleydi; 8) turli suyiq ham qatti zatlar ishinde suw ulken 
issiliq jiynaw ham issiliq otkiziw qabiletine iye bolip, tiri 
organizmler denesinde bir qiyli issiliq ten salmaqliligm uslap
126

---

Iinutugm suyiq zat esaplanadi. Suwdm bul qasiyetinin ahmiyeti 
ulicksiz, yagniy suw joqari darejede issiliq jiynaw natiyjesinde, 
omlu quyash ham issiliq energiyasi toplanadi Mm planeta 
hoymsha bolistiriledi; 9) suwdin dielektrik otkiziwshenligi, 
y a g n i y
suwdagi duzlardm, kislotalatdm ionlarga ajiraliwm 
Ic/.lcstiredi; ionlar bolsa oz nawbetinde organizm denesinde turli 
biuximiyaliq reakciyalardi, ortaliq ham organizm arasmdagi 
osmotikaliq turaqliliqti basqarip turadi; 10) suw molekulalanmn 
polyushgman molekulalardin duzilisi ham funkcional aktivliginin 
luraqhhgm suw tamiyinlep turadi; 11) suwdm jane bir qasiyeti, 
iuiw har qanday temperaturada (qaynawda da, muzlawda da,) 
puwlamw qabiletine iye. Basqa suyiqliqlarga qaraganda suwdin 
puwlamwi 100°C (2263 J/g) da juzcge keledi. Suwdm aste-aqinn 
puwlamwi, 
suw hawizlerinde suwdm 
puwlamp ketiwinen 
saqlaydi. Puwlamw ushm ketken energiya jogalmaydi, balkim 
hawa yamasa qorshagan ortaliq temperaturasmin koteriliwine 
sebep boladi ham organizm menen ortaliq arasmda qatnaslardm 
bariwmda 
ulken 
rol 
oynaydi; 
12) 
suwdm 
biologiyaliq 
qasiyetlerinen biri onm suyiq boliwma qaramastan juzesinin 
joqari darejede tartilganhgi bolip, bul jagday suw molekulalarmm 
bir-birine kushli baylamsqanliginan kelip shigadi. 
Bunin 
natiyjesinde suw ham onm eritpeleri osimlikler paqalmda hareket 
qiladi, olardm tamir sistemasmda adsorbsion (sindiriliw), hareket, 
dcm aliw, awqat siniriw processleri bolip otedi. Suwdm betindegi 
suw perdesi ustinen kopshilik tiri organizmler (tropik kesirtke- 
vasilisk) hareket qiladi, bazi organizmler suw perdesi astma 
jabisip, (kopshilik mollyuskalar, shibmlar lichinkalari, neyston 
halmdagi suw otlan, omirtqasiz haywanlar) suw tolqmlan menen 
bir jerden ekinshi bir jerge koshedi; 13) suw tmiqliq qabiletine iye 
bolip, jer juzinde ham suw qatlammda ushiraytugm tiri 
oiganizmlerdegi tirishilik processleri - fotosintez, fotoperiodizm, 
kenislikte bagdar aliw, fotomorfogenez, aziq tabiw jagdaylari 
ushm ulken ahmiyetke iye; 14) suwdm qasiyetlerinen jane biri 
omn qisilmawi bolip, osimlik ham haywanlar bolimleri ham 
organlarinin osi vinde ham belgili koriniste bohwmda juda 
ahmiyetli. Osimliklerdin turgor halati, olardm organlarmm 
kenislikte tuwri jf ylasiwm tamiyinleydi.
127

---

Ekologiyaliq koz qarastan suw ozine tan ham almastinp 
bolmaytugm suyiqliq bolip, ol fotosintez processinde ajiralip 
shigatugm gaz siyaqli kislorodtm tiykargi deregi ham fotosintetik 
reaksiyada jumsalatugin vodorod ionlarinm donon esaplanadi.