|
1. Haywanlar denesinde suw balansm saqlaw boymsha
ortaliqqa minez-qulqi arqali beyimlesiwi,
olar suw joq yaki
igalliq jetispeytugm waqitta suw hawizin izlew, taza suwli jasaw
omm tabiw, ayirim waqitlari bolsa jerdin teren qatlamlarm qazip
kiriwleri arqali amelge asiradi. Jer astmdagi inlerde hawamn
igalhgi
100
% bolip, haywan denesinde igalliqtin puwlaniwi
bolmaydi (eshkiemerler, suroklar misal boladi).
2. Haywanlar denesinde suw balansm saqlaw boymsha
ortaliqqa morfologiyaliq beyimlesiwde,
olar denesindegi turli
qaplamlar suwdi saqlap turadi (qaplama teri, quslardin pari, siit
emiziwshilerdin junli terisi h.t.b.).
3. Haywanlar denesinde suw balamsma fiziologiyaliq
beyimlesiwi,
yagniy ortaliqta igalhq jetispese, denede metabolik
lgilliq payda boladi. Orman tisqari haywan denesinde igalliqtin
puw, sidik arqali shigiwi da tejeledi (15-suwret).
15-suwret. Metobolik igalhq esabman jasawga uqipli haywanlar:
1
- shol sekirgishi;
2
- irgejeyli qum tishqam;
3
- may quyriqli
qosayaq tishqan (V. E. Sokolov h.b., 1977)
Suwsizhqqa shidamhliq turli organizmlerde har-qiyh boladi.
Maselen, insan oz denesinin awirligma salistirganda 10% ten artiq
suwdi jogaltsa nabit boladi. Ti'iyeler 27% ge shekem suwdin
118
jo^ahwma, qoylar - 23%, iytler - 17% ke shekem suwdin deneden
jo(»aliwma (puwlaniw, sidik,) shidaydi.
Jer ustinde jasawshi haywanlar suw rejimine qaray
tomendegi
5 turli ekologiyahq toparga bolinedi: gigrofiller,
mezofiller, kserofiller, gidrofiller ham kriofiller.
1. Gigrofiller igalliqtm joqari darejesine beyimlesken
haywanlar. Olar denesinde
suw almasiwm basqaratugin
mexanizm joq yaki juda tomen rawajlangan. Olar denede suw
/apasm toplay almaydi ham uzaq saqlaw qabiletine iye emes. Bui
loparga eshek qurtlarx (Isopoda), shibm (siiyir shibm-Culicida),
planariyalar (Turbellaria), nemertin (Nemertini) siyaqh igalh
tropikaliq togaylarda ushirasatugm haywanlar jer ustinde
jasaytugm mollyuskalar, amfibiyalar kiredi.
2. Mezofillerge ortasha igalliqa iykemlesken haywanlar
kiredi. Giizgi gubelek (Agrotis segetum) aydalgan eginge
tayarlangan onnlarda turaqh igalliqta 50-80% ushirasadi.
3. Kserofiller qurgaqshihqqa, qurgaq ortaliqqa iykemlesken
haywanlar bolip, joqari igalliliqqa shiday almaydi. Bunday
haywanlarga shol ham dalaliqqa iykemlesken tuyeler, saygaqlar,
tishqanlar, jer bawirlawshilar kiredi. Bui toparga kiriwshi
tasbaqalardin (Testudo elephantopus) sidik qaltashalarmda suw
zapasi toplanadi.
4. Gidrofiller yaki suw organizmleri, bugan turaqh suwda
jasawshi organizmler kiredi (dafniyalar, kolovratkalar, baliqlar,
kitler h.t.b.).
5. Kriofiller igalliqti qar ham muzdan aliwshi ham olar
ustinde jasawshi
organizmler bolip olarga bakteriyalar, bir
kletkali jasil suw otlan, ayirim omirtqasiz haywanlar kiredi.
Haywanlar ekologiyahq shidamligana qarap stenogigrofil
ham evrigigrofil tiirlerge ham ekologiyahq ortaliqtin jagdayin
amqlaw boymsha indikator tiirlerge bolinedi.
Suw ham igalliq haywanlar omirine ham olardm rawajlamw
tezligine tuwndan-tuwn tasir etedi. Misali, ayinm haywanlarda
(Hyla arborea) igalliqtm artiwi menen olardm omiri uzayadi,
igalliqtm kemeyiwi menen olar nabit boladi.
Qara qaym ham aq qayrn togaylari (igalliq 86-87%) menen
qaragay togaylarm (igalhq 57-62%) faunasm salistmp korse,
119
birinshi togaylarda haywanlardin turleri
kop ham har turli,
ekinshi qaragay togaymda juda az tur ushirasqan.
Ortaliqtagi igalliq kemeyip, qurgaqshiliq darejesi artip banwi
menen shegirtkeler qurtinin aziqlamwi tomenleydi ham olar bir
ormnan ekinshi oringa migraciya etedi. Sut emiziwshiler bolsa
suw deregin izlep hareketlenedi ham suwsiz ormga qaytip
kelmeydi.
Saxara
sholinde
tortlemshi
dawirden
beri
qurgaqshiliqtin kusheyip bariwt natiyjesinde ol jerdegi lilken
haywanlar (piller, jiraflar) sholdin qubla bolimine onn awistirgan.
Ortaliqtagi igalliqtin mugdan ham onm turli tabiyiy
rayonlarmda turlishe bolistiriliwi, ol jerdegi populyaciyalar sam
ham sipatmm ozgerip tunwina sebepshi boladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
