|
«hcklevvshi faktorlar
delinedi. Amerikahq ekolog Yu. Odum
tolerantliq mzamdi toliqtiriwshi pikirdi bildiredi, sonday-aq,
organizmler bir ekologiyahq faktorga sahstirganda ken tolerantliq
ilogereginde bolsa, basqa faktorga sahstirganda tar dogerekte
boliwlan mumkin: hamme ekologiyahq faktorlarga sahstirganda
ken tolerantliq dogereginde bolgan organizmler ken tarqaliw
imkaniyatma iye; eger tur ushin ekologiyahq faktordm tasiri
optimal bolmasa, sol tiirdin tolerantliq dogeregi basqa faktorlar
boymsha shegaralamp, tarayip baradi;
organizm tirishilik
iskerliginin kritikaliq dawirinde kopshilik ortaliq faktorlari,
asirese turlerdin kobeyiw waqtmda, shegaralawshi bolip qaladi,
scbebi kobeyip atirgan tur wakilleri seziliwshen, nazik bolip (osip
atirgan tuqim, shoje shigiwi aldmdagi mayek, embrion, osip
atirgan jas nalshe ham lichinkalar), olardm tolerantliq dogeregi
I Lida shegaralangan boladi. Kop jilliq osimlikler ham haywanlar
ushin tolerantliq dogeregi ken.
Har bir tiri organizmnin turli ekologiyahq faktorlarga
sahstirganda shidamliliq darejesi yaki shidaw shegarasi bar. Bul
shidaw shegarasi ishinde (minimum ham maksimum) turdin
ekologiyahq optimum rawajlaniw zonasi boladi. Maselen. Orta
Aziya sharayatinda ken egiletugm paxtanin shanagin shiganwi,
giillewi, gorek tiiyiwi ham onm ashiliwi belgili jaqtiliq,
temperatura ham lgalliq tasirinde otedi. Giillew dawirinde joqari
temperatura bolip, lgalliq jeterli bolmasa, goreklerin
togip
jiberedi.
Suw hawizlerinde temir, azot yaki fosfor birikpeleri jeterli
bolmasa fitoplankton payda etiwshi suw otlanm n rawajlamwi
shegaralanadi, bul jagday oz nawbetinde baliqlardm tiykargi azigi
zooplanktonnm kemeyip ketiwine, baliqlardm oliwine alip keledi.
Har bir organizm ham turdin ozine tan optimal sharayati bar.
Bul optimal sharayat har qiyli jerdegi turli organizmlerde turlishe,
hatteki olardm rawajlaniw dawirlerinde de bir qiyli emes.
Maselen, osimlik tuximm n onip shigiwi, giillewi, miywe payda
57
etiwi yaki bahqtin ikra taslawi (+6+8°C), ikradan baliqshalardin
shigiwi (+12+16°C) turli temperatura ham jaqtiliqta keshedi.
Har bir tur ham onm wakili ushm shidamliliq darejesi har
qiyli. Maselen, shol, dala ham turaqsiz zonalardm osimlik ham
haywanlan temperaturanm ken ozgerip tunwma beyimlesken,
tropikaliq
zonadagi
organizmler
temperaturanm
(+5-6°C)
ozgeriwine shidam bere almaydi.
Turlerdin ol yaki bul ortahq faktorlarmin ozgerip tunw
shenberine beyimlesiw qasiyetleri, turdin ekologiyahq valentligi
dep aytiladi, yagmy tiirdi ortaliqtiA har-qiyli sharayatma, ondagi
faktorlardin ozgeriwshenligine beyimlesiwi tiri organizmnin eh
joqari
korsetkishi
esaplanadi.
Ekologiyahq
faktorlardin
ozgeriwshenlik shenberi qansha ken bolsa, tiirdin ekologiyahq
valentligi de sonsha ulken boladi. Tur faktorlarmin ozgerip
atirgan shegarasi ishinde oz tirishilik iskerligin keshiredi.
Ekologiyahq faktorlanmh optimal korsetkishten aziraq
ozgerip tunw m a beyimlesken turlerge tar shenberine beyimlesken
turler,
ortaliq
faktorlarmin
ken
shenberinde
ozgeriwine
beyimleskenlerge bolsa ken beyimlesken tiir dep ataladi. Bul jerde
birlemshi jagdayga misal etip tenizlerdin joqan shorlamwma (30
37%) yaki taw-saylar suwmin dushshihgina (150-240 mg/1)
beyimlesken ofganizmlerdi ahw miimkin.
Ekinshi jagdayga misal: lilken daryalar tomengi agimlannih
teniz suwi menen qosilip turatugin jerlerinde suwdm shorligi
ozgerip turadi (0,5-11 g/1). Organizmler sol ozgeriske ken
beyimlesken.
Ekologiyahq tar shenberge shidamli turler
stenobiont
(stenos
- tar shenberli), ken shenberge shidamli turler bolsa
evribiont
(eyros
- ken) turler dep ataladi. Turlerdin stenobiont yaki
evribionthligi, olardin ol yaki bul ortahqqa turli jollar menen
beyimlesiwinen kelip shigadi. Bir qiyli sharayatta jasagan turler
aste aqirin ekologiyahq faktorlarga ken beyimlesken qabiletlerin
joq etip, olarda tar ortahqqa tan stenobiontliq qasiyetleri kelip
shigadi. Ekologiyahq faktorlar ken shenberde ozgerip turatugin
ortahqta ushiraytugm turler bolsa, evribiontliq qasiyetlerine iye
bolip, olar ekologiyahq ken valentlik turler qatanna kiritiledi (9-
suwret).
58
Tabiyiy ortaliqta organizmnin evri yaki stenobiontliq qasiyeti
bit ekologiyahq faktorga sahstirganda kelip shigip, evribiontli
Irtrlcrciin ken tarqahwma sebep boladi. Maselen, kopshilik
Apiwayi diizilgen omirtqasiz haywanlar, mikroorganizmler, suw
ullar, zam amqlar haqiyqiy evribiont gruppasma kirip, hamme
Jorilc ken tarqalgan kosmopolitler esaplanadi.
Stenobiont turlerdin tarqaliw areallari tar, shegaralangan ham
lek gana ayinm jagdaylardagisi joqari darejede quramalasqan
ayirim turleri gana ulken maydanlardi iyelewi miimkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
