Mamleketlik universiteti jumanov m. A

«hcklevvshi faktorlar 
delinedi. Amerikahq ekolog Yu. Odum 
tolerantliq mzamdi toliqtiriwshi pikirdi bildiredi, sonday-aq, 
organizmler bir ekologiyahq faktorga sahstirganda ken tolerantliq 
ilogereginde bolsa, basqa faktorga sahstirganda tar dogerekte 
boliwlan mumkin: hamme ekologiyahq faktorlarga sahstirganda 
ken tolerantliq dogereginde bolgan organizmler ken tarqaliw 
imkaniyatma iye; eger tur ushin ekologiyahq faktordm tasiri 
optimal bolmasa, sol tiirdin tolerantliq dogeregi basqa faktorlar 
boymsha shegaralamp, tarayip baradi; 
organizm tirishilik 
iskerliginin kritikaliq dawirinde kopshilik ortaliq faktorlari, 
asirese turlerdin kobeyiw waqtmda, shegaralawshi bolip qaladi, 
scbebi kobeyip atirgan tur wakilleri seziliwshen, nazik bolip (osip 
atirgan tuqim, shoje shigiwi aldmdagi mayek, embrion, osip 
atirgan jas nalshe ham lichinkalar), olardm tolerantliq dogeregi
I Lida shegaralangan boladi. Kop jilliq osimlikler ham haywanlar 
ushin tolerantliq dogeregi ken.
Har bir tiri organizmnin turli ekologiyahq faktorlarga 
sahstirganda shidamliliq darejesi yaki shidaw shegarasi bar. Bul 
shidaw shegarasi ishinde (minimum ham maksimum) turdin 
ekologiyahq optimum rawajlaniw zonasi boladi. Maselen. Orta 
Aziya sharayatinda ken egiletugm paxtanin shanagin shiganwi, 
giillewi, gorek tiiyiwi ham onm ashiliwi belgili jaqtiliq, 
temperatura ham lgalliq tasirinde otedi. Giillew dawirinde joqari 
temperatura bolip, lgalliq jeterli bolmasa, goreklerin 
togip 
jiberedi.
Suw hawizlerinde temir, azot yaki fosfor birikpeleri jeterli 
bolmasa fitoplankton payda etiwshi suw otlanm n rawajlamwi 
shegaralanadi, bul jagday oz nawbetinde baliqlardm tiykargi azigi 
zooplanktonnm kemeyip ketiwine, baliqlardm oliwine alip keledi.
Har bir organizm ham turdin ozine tan optimal sharayati bar. 
Bul optimal sharayat har qiyli jerdegi turli organizmlerde turlishe, 
hatteki olardm rawajlaniw dawirlerinde de bir qiyli emes. 
Maselen, osimlik tuximm n onip shigiwi, giillewi, miywe payda
57

---

etiwi yaki bahqtin ikra taslawi (+6+8°C), ikradan baliqshalardin 
shigiwi (+12+16°C) turli temperatura ham jaqtiliqta keshedi.
Har bir tur ham onm wakili ushm shidamliliq darejesi har 
qiyli. Maselen, shol, dala ham turaqsiz zonalardm osimlik ham 
haywanlan temperaturanm ken ozgerip tunwma beyimlesken, 
tropikaliq 
zonadagi 
organizmler 
temperaturanm 
(+5-6°C) 
ozgeriwine shidam bere almaydi.
Turlerdin ol yaki bul ortahq faktorlarmin ozgerip tunw
shenberine beyimlesiw qasiyetleri, turdin ekologiyahq valentligi 
dep aytiladi, yagmy tiirdi ortaliqtiA har-qiyli sharayatma, ondagi 
faktorlardin ozgeriwshenligine beyimlesiwi tiri organizmnin eh 
joqari 
korsetkishi 
esaplanadi. 
Ekologiyahq 
faktorlardin 
ozgeriwshenlik shenberi qansha ken bolsa, tiirdin ekologiyahq 
valentligi de sonsha ulken boladi. Tur faktorlarmin ozgerip 
atirgan shegarasi ishinde oz tirishilik iskerligin keshiredi.
Ekologiyahq faktorlanmh optimal korsetkishten aziraq 
ozgerip tunw m a beyimlesken turlerge tar shenberine beyimlesken 
turler, 
ortaliq 
faktorlarmin 
ken 
shenberinde 
ozgeriwine 
beyimleskenlerge bolsa ken beyimlesken tiir dep ataladi. Bul jerde 
birlemshi jagdayga misal etip tenizlerdin joqan shorlamwma (30­
37%) yaki taw-saylar suwmin dushshihgina (150-240 mg/1) 
beyimlesken ofganizmlerdi ahw miimkin.
Ekinshi jagdayga misal: lilken daryalar tomengi agimlannih 
teniz suwi menen qosilip turatugin jerlerinde suwdm shorligi 
ozgerip turadi (0,5-11 g/1). Organizmler sol ozgeriske ken 
beyimlesken.
Ekologiyahq tar shenberge shidamli turler 
stenobiont
(stenos
- tar shenberli), ken shenberge shidamli turler bolsa 
evribiont
(eyros
- ken) turler dep ataladi. Turlerdin stenobiont yaki 
evribionthligi, olardin ol yaki bul ortahqqa turli jollar menen 
beyimlesiwinen kelip shigadi. Bir qiyli sharayatta jasagan turler 
aste aqirin ekologiyahq faktorlarga ken beyimlesken qabiletlerin 
joq etip, olarda tar ortahqqa tan stenobiontliq qasiyetleri kelip 
shigadi. Ekologiyahq faktorlar ken shenberde ozgerip turatugin 
ortahqta ushiraytugm turler bolsa, evribiontliq qasiyetlerine iye 
bolip, olar ekologiyahq ken valentlik turler qatanna kiritiledi (9- 
suwret).
58

---

Tabiyiy ortaliqta organizmnin evri yaki stenobiontliq qasiyeti 
bit ekologiyahq faktorga sahstirganda kelip shigip, evribiontli 
Irtrlcrciin ken tarqahwma sebep boladi. Maselen, kopshilik 
Apiwayi diizilgen omirtqasiz haywanlar, mikroorganizmler, suw 
ullar, zam amqlar haqiyqiy evribiont gruppasma kirip, hamme 
Jorilc ken tarqalgan kosmopolitler esaplanadi.
Stenobiont turlerdin tarqaliw areallari tar, shegaralangan ham 
lek gana ayinm jagdaylardagisi joqari darejede quramalasqan 
ayirim turleri gana ulken maydanlardi iyelewi miimkin.