Mamleketlik universiteti jumanov m. A

16.5. Turaqli rawajlamw: mashqalalar ham omn sheshimi
Insaniyat tariyxmda ekologiyaliq krizisler koplep ushirasadi. 
Olardin natiyjesinde millionlap gektar jerler sholge aylangan, 
minlap osimlik ham haywan tiirleri qinlip ketken, togaylardin 
maydani qisqargan, gullep jaynagan civilizaciyalar kriziske jiiz 
tutqan.
Dogerek atiraptagi ulken kolemdegi jaman ekologiyaliq 
ozgerisler XVII asirden baslangan ham XX asifdin baslarma kelip 
jer jiizindegi ekologiyaliq sistemalardin 20% buzilgan. XX asirdin 
ekinshi yanmma kelip derlik ham toliq buzilgan ekosistemalar 
ulesi 63% ten asti.
1960-jillar aqirinda rawajlangan batis mamleketlerde 
ortahqtin pataslamwina qarsi kushli jamiyetshilik hareketi jiizege 
kelgen, daslepki ekologiyaliq mzamlar qabil etilgen, mmga jaqm 
ekologiya ham rawajlamw maseleleri menen shugillanatugin 
sholkemler diizildi.
1968 jili 10 mamleketten 30 adamnan ibarat pan, madeniyat, 
agartiwshiliq, biznes wakilleri «Rim klubi» dep atalgan 
mamleketlik emes sholkemdi diizdi. Klub agzalari insaniyattin 
hazirgi ham keleshektegi quramali awhalin sheshiw ham krizisten 
shigiw jollarm liyreniwdi tiykargi maqset dep belgiledi. 1972 jil 
13 martta «Rim klubi» ushm tayarlangan «Osiw shegaralan» 
lekciyasi dagaza etildi. Lekciyada planetamiz kelesi ekologiyaliq 
halatm boljaw boyinsha global model analiz etilgen. Modelde 
planetada osiwdi ham omn shegarasm belgileytugm bes tiykargi 
faktor: xaliq sam, awil xojaliq islep shiganw, tabiyiy resurslar, 
sanaat islep shiganwi ham ortaliqtm pataslamwi tiykar etip 
alingan.
460

---

«Rim klubi» nin dagazalangan keyingi global modellerinde 
(1974; 1990; 1992) jana sharayatlar esapqa alingan, osiw 
crkinliklerine, ekologiyaliq apatshiliq qawpine qaraslar ozgergen.
1972-jil 
5-iyunda 
Stokgolmda 
Birlesken 
Milletler 
Sholkeminin qorshagan ortahq boymsha birinshi Uliwma xahqhq 
Konferenciyasi otkizildi. Onda 113 mamleket wakilleri qatnasti. 
Konferenciyada ekologiyaliq bagdarlangan social-ekonomikaliq 
rawajlamw ideyasi alga surilgen bolip, ogan muwapiq xahq 
turmis darejesinin artiwi jasaw ortahgmm jamanlasiwi ham 
tabiyiy sistemalardmbuziliwmajol qoymawi lazim.
Ekologiyaliq 
rawajlamw 
mamleketler 
arasmdagi 
munasibetler ham ekonomikadagi tezen ozgerisler, resurslardi 
bolistiriw 
ham 
paydalamw 
strategiyasinda, 
diinyanm 
rawajlaniwmda tup ten buriliwdi kozde tutadi. Ekologiyaliq 
rawajlaniwdin tiykargi talaplan Konferenciyada qabil qihngan 26 
principtqp ibarat «Stokgolm deklaraciyasi» lmda keltirilgen. Bul 
principlerden birinde «Har bir insan qolayli ortahqta jasaw 
huqiqma iye, omn sipati bolsa insanlardi munasip omir 
keshiriwge ham rawajlamwga erisetugin darejede bohwi kerek» 
dep atap otiledi. Qabil etilgen «Tadbirler Rejesi» 109 bandten 
ibarat bolip, onda ayriqsha mamleketler ham xahq araliq birge 
islesiw ortasmda qorshagan ortaliqti qorgawdm sholkemlestiriw, 
siyasiy ham ekonomikaliq maseleleri jantilgan. Xaliq arahq 
sholkemler iskerligin asiriwga ayriqsha itibar korsetilgen. 
Konferenciya qarari menen omn ashihw kuni - 5 iyun Putkil jer 
juzlik qorshagan ortaliqti qorgaw kuni dep belgilendi.
Konferenciyadan son, belgilengen waziypalardi amelge 
asiriw ushm BMShnin Bas assambleyasi qorshagan ortaliq 
boymsha amawli dasturi - YUNEP(UNEP) ti duzdi. YUNEP 
birinshi nawbette en aktual mashqalalar - shollesiw, topiraqlar 
degradaciyasi, dushshi suw zapaslarmm kemeyiwi, okeanlardin 
pataslamwi, togaylardin kesiliwi, qimbatli haywan ham osimlik 
turlerinin jogaliw mashqalalari boymsha usimslar islep shigiwi 
kerek edi. Putkil jahan qorshagan ortaliq fondi sholkemlestirildi. 
Fond BMShga agza mamleketlerdin tolemi esabman rawajlamp 
atirgan mamleketlerdegi turli ekologiyaliq mashqalalardi sheshiw 
boymsha joybarlardi qarjilandiriw belgilendi.
461

---

Stokgolm Konferenciyasman keyin diinya jamiyetshiligi 
ekologiyaliq jonelistegi rawajlamwga erisiw boyinsha daslepki 
qademlerin tasladi. 1975-jili xaliq sam 4 milliard, 1987-jili 5 
milliardtan asti. Diinyanm turli shetlerindegi ekologiyaliq krizis 
jagdayi 
terenlesti. 
Aral 
tenizinin 
qunwi, 
Arqa 
Afrika 
mamleketlerindegi qurgaqshiliq, Chernobil AES avariyalari, 
okeanlardin neft onimleri menen pataslamwi, «ozon tesikleri» 
mashqalalan shegara bilmesligi, regional ham global aqibetleri 
menen korindi.
1983-jili BMSh Bas Xatkerinin baslamasi menen Qorshagan 
ortaliq ham rawajlamw boyinsha xaliq araliq komissiyasi dvizildi. 
Norvegiya bas waziri G.X.Bruntland basshihgmdagi komissiya 
1987-jili «Bizin uliwma keleshegimiz» dep atalgan lekciyam 
dagaza etti, Usi hujjette iri ekologiyaliq mashqalalardi 
ekonomikaliq, socialliq ham siyasiy mashqalalardan ajiralgan 
halda sheship bolmawi bayan etilgen. Komissiya qorshagan 
ortaliq 
ushm 
qawipsiz 
bolgan 
ekonomikahq-ekologiyaliq 
rawajlamw dawirine otiw zarurligin jaqlap shiqti. Lekciyada eh 
daslep jamiyettin turaqli rawajlamw johna otiw zaruriyati biykar 
etip bolmaytugm juwmaqlar tiykarmda dalillep berildi.