Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Ekologiya ham qorshagan ortaliqti qorgaw
mamleketlik komiteti 
bolip, ol tuwndan tuwn Oliy Majliske 
boysmadi. Komitettin wakilligine tomendegiler kiredi:
- ministrlikler, 
mekemeler, karxanalar ham puxaralar, 
tabiyatti qorgaw haqqmdagi mzam Mjjetlerine amel qihwlan 
ustinen mamleket qadagalawm amelge asinw;
- tabiyatti qorgaw dasturlerin islep shigiw;
- mamleket ekologiyaliq ekspertizasm otkiziw;
- qorshagan ortaliq sipatmm normalarm tastiyiqlaw;
- pataslandmwshi zatlardi hawaga shiganp taslaw 
ham 
suwga agiziw, sonday - aq shigmdilardi 
jaylastiriwga 
ruxsatnamalar beriw ham olardi biykar etiw;
- ekologiya maselelerinde xaliq-araliq birge islesiwdi 
sholkemlestiriw.
Ekologiya ham qorshagan ortaliqti qorgaw komiteti 
Qaraqalpaqstan 
Respublikasinda, 
Tashkent 
qalasi 
ham 
walayatlarmda, 
hakimshilik 
rayonlar 
tabiyatti 
qorgaw 
komitetlerinen ibarat duzilmege iye.
Tabiyatti 
qorgaw 
tarawindagi 
mamleket 
qadagalawm 
Ekologiya ham qorshagan 
ortaliqti 
qorgaw mamleketlik 
komitetinen tisqan Ishki isler ministrligi, Den-sawliqti saqlaw 
ministrligi, awil ham suw xojaligi ministrligi, Geologiya ham 
mineral resurslar komiteti amelge asiradi.
Tabiyatti qorgaw tarawinda mekeme, islep shiganw ham 
jamiyetlik qadagalawi amelge asiriladi.
16.3. Tabiyattan paydalamwdin ekonomikaliq ilajlan
Bizin mamleketimizde garezsizlikten aldm uzaq jillar 
dawammda tabiyattan paydalamw biypul bolgan. Karxanalar jer, 
suw ham basqa tabiyiy resurslardan paydalangan, qorshagan 
ortaliqti pataslandirgan ham bumn ushm hesh qanday tolem 
tolenbegen. Тек gana qorshagan ortaliqtin juda kushli pataslamwi 
guzetilgen ayirim hallarda karxanalar jariyma tolew menen
455

---

sheklengen. Tabiyattan oz qalewinshe paydalaniw ekologiyaliq 
krizis jagdaylan kelip shigiwinm tiykargi sebebi esaplanadi. 
Tabiyiy resurslardi izlew, qazip aliw ham qorshagan ortaliqti 
qorgaw qarejetleri mamlekettin moynmda bolgan. Biraq hazirge 
shekem bul qarejetler tabiyiy ortaliqqa jetkizilgen ziyannan juda 
kem ham panq terenlesip barmaqta.
Tabiyiy resurslardan paydalaniw, qorshagan ortahqtin 
pataslanganligi, shigmdilardi jaylastirgam ham basqa tasir turleri 
ushm tolemlerdi payda etiw ekonomikaliq - ekologiyaliq 
mashqalalardi sheshiwdin natiyjeli job bolip esaplanadi.
Ekonomikaliq metodlardan paydalanip xaliq xojaligma 
jetkizilip atirgan ekologiyaliq ziyandi bahalaw rnumkin. Bul 
tomendegi formula arqali amqlanadi:
Zxx1 Za+ Zq t Zk + Zs
Buljerde: Zxx-xaliq xojaligma ziyan;
Za- xaliq salamathgina ziyan;
Zq- awil xojaligi ham togay xojaligma ziyan;
Zk - kommunal, turar jay, jergilikli xojaliqqa
ziyan;
Zs - sanaat, transport ham basqa islep shiganw 
obektlerine ziyan.
Tabiyatqa payda keltiretugm, omn jagdaym jaqsilaytugin 
xizmeti ushm karxanalar, mekemeler, sholkemler ham- basqa 
shaxslarga turli imtiyazlar beriledi.
«Tabiyatti qorgaw haqqismda» gi mzamga muwapiq 
Ozbekistanda 
tabiyatti qorgawdi tamiyinlewdin ekonomikaliq 
tartibi:
tabiyiy 
resurslardan 
arnawli 
paydalanganligi 
ushm, 
qorshagan tabiyiy ortaliqti pataslandirgani (sonm ishinde 
shigmdilardi jaylastirgam) ham qorshagan tabiyiy ortaliqqa 
basqaslia tarizde ziyanli tasir korsetkenligi ushm tolem ondiriwdi;
Kem shigmli ham resurslardi tejeytugm 
texnologiyalardi 
usmilganda, tabiyatti qorgaw ham tabiyiy resurslardi qayta
456

---

tiklewde natiyje beriwshi xizmet amelge asirilganda karxanalar, 
mekemeler ham sholkemlerge saliq, kredit imtiyazlari ham 
ozgeshe imtiyazlar beriwdi;
• ekologiyaliq koz - qarastan 
qawipli texnologiyalardi 
qollaganligi ham ozgeshe xizmetti amelge asirganhgi ushm 
karxanalar, mekemeler ham sholkemlerge amawli saliqlar saliw;
• tabiyiy ortaliqtin qolayli jagdaym buzgan karxanalar, 
mekemeler, sholkemler ham puxaralar moynma om tiklew 
waziypasm juklewdi;
• tabiyat obektlerin buziw yaki joq qtlip jiberiw aqibetinde 
jetkizilgen ziyan ushm belgilengen tartipte jariyma puli ondiriwdi 
ham basqalardi kozde tutadi”.
Usi mzamga muwapiq tabiyattan amawli paydalanganhq 
ushm tolemler qorshagan tabiyiy ortaliqti pataslandirganligi 
(pataslandinwshi 
zatlardi 
shigarganligi, 
agizganligi 
ham 
shigmdilardi jaylastirganhgi) ushm tolenetugm tolemlerden, 
tabiyiy resurlardi qorgaganligi ham qayta tiklegenligi ushm 
tolenetugm tolemlerden ibarat boladi. Qorshagan tabiyiy ortaliqqa 
pataslandinwshi zatlar shigarganligi ham agizganligi hamde islep 
shiganw ham paydalanatugin shigmdilardi jaylastirganhgi ushm 
tolem tabiyatti qorgaw fondina kelip tusedi ham omn bir bolimi 
ekologiyaliq maqsetlerge sanplanadi.
Ozbekistanda 
qorshagan 
tabiyiy 
ortaliqti 
belgilengen 
normativ(limit)ten artiqsha pataslandirganligi (pataslandinwshi 
zatlardi 
shigarganligi, 
agizganligi 
ham 
shigmdilardi 
jaylastirganhgi) ushm, normativ pataslandirganligi ham tabiyiy 
resurslardan aqilga say emes turde, kompleks bolmagan 
paydalamw ushm tolemler bar.
Ozbekistan Respublikasinda qorshagan tabiyiy ortaliqtin 
pataslaniwi ham tabiyiy resurslar sipatmin buzihwi aqibetinde 
ziyan keltiriw jagdaym nazerde tutip karxanalar, mekemeler ham 
sholkemlerdin mal-mulki hamde daramatlan, puxaralardin omiri, 
salamatligi 
ham 
mal-mulki 
lqtiyariy 
hamde 
majbiiriy 
qamsizlandmw talap etiledi.
457

---