Mamleketlik universiteti jumanov m. A

shegara effekti 
dep ataydi. Togay ham 
otlaqliq toparlar ishindegi tiirler ortasmda kelip shigatugm baseke 
otkinshi shegaramn (ekoton) ozine say qasiyetlerin keltirip 
shigaradi. Ekoton eki tarepte pariqlanatugm jerde payda bolip, 
onm ishindegi kopshilik organizmlerde togay ham otlaqliqlarda 
ushiramaydi ham bul jerde osimlik ham haywanlar turleri bay, 
tigizligi ulken boladi. Ozlerinin kop waqitlarin toparlar 
shegarasinda otkizetugm tiirlerge 
shegara tiirleri 
delinedi.
Jer listi ortahgmda shegara effektin quslar populyaciyasmda 
amq koriw miimkin. Misali, batpaq ham tobelik jerde quslar 
uyasin esapqa alganda jeken osetugm batpaqta quslar uyasi kem 
bolip, tobelikte bolsa kop boladi, sebebi osimlikler har-qiyli kishi 
toparlar payda qiladi, quslardm uya qoyiwina jaqsi sharayat 
tuwiladi. 
Osimlik toparlarmm 
shegaralari 
ham 
maydani 
lilkenlesiwi menen quslar populyaciyasmin tigizligi artip baradi. 
Togay yamasa putaliqlarda shetlerindegi otlaqliqlardi insanlarda 
ozlestiredi, egin maydanlari juzege keledi. Togayda, putahqta 
yamasa sholde ushiraytugm ayirim organizmler insan jaratqan 
jana sharayatqa beyimlesedi.
Biocenozlardm 
klassifikaciyasi. 
Biocenoz 
uluwmahq 
tusinik. Al fitocenozdin tiykari-associaciya bolip tabiladi. 
Associaciya-bir tekli sharayatta osetugm belgili bir florahq 
quramga ham belgili fizionomiyaga iye osimlik birlesigi bolip 
tabiladi. Associaciya associaciya toparina birigedi. Bugan bir 
topar birdey edifikatorga iye, biraq bir qatlamnm qurami boymsha 
ayinlatugin, osiw sharayatlan uqsas bolgan associaciya kiredi. 
Odan joqari birlik formaciya bolip, ogan birdey edifikatorga iye 
associaciya toparlari jatadi 
(torangil 
formaciyasi, 
qamis 
formaciyasi). Edifakatorlari birdey tirishilik formaga jatatugm 
formaciyalar formaciya toparm payda etedi. Formaciya toparlari
265

---

tirishilik formasinm jaqinligi boymsha formaciya klaslarma 
| 
birigedi. Klassifikaciyalawdm bir qansha joqan birligi tirishilik 
formalarmin uluwmalastinlgan toparmin listemligi boymsha 
ajiralatugin osimlikler tipi esaplanadi. Biocenozdm salistirma 
i 
turaqligi, zatlardm turaqli aylanisin ham energiya agimm 
tamiyiynleydi. Biocenozlar klimaks jagdayma jetkende bir qansha 
turaqli boladi. Biocenozdm turliligi qanshama kop bolsa 
sonshama turaqli boladi.
Biocenoz 
oz 
nawbetinde 
tomendegi 
komponentlerge 
bolinedi: fitocenoz-osimlikler, zoocenoz-haywanlar, mikrocenoz- 
mikroor-ganizmler toparlan. Biocenoz ham onin komponentlerin 
bir-birinen ajiratip bolmaydi, olardi har-qiyli tip ham darejedegi 
bir biologiyaliq birlespe dep qaraw kerek.
Biocenozlar tabiyiy ham jasalma bolip bolinedi. Ekinshisin 
adamlar payda etedi. Onin turaqliligi adamlar iskerliginih 
qawenderliginde saqlamp qaladi. Hazirgi waqitta jasalma, 
ekilemshi