Mamlakatimizda to’qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini jadal rivojlantirishga qaratilgan Prezident va hukumat qarorlari qabul qilindi, davlat dasturlari ishlab chiqilmoqda

Kirish
Mamlakatimizda to’qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini jadal rivojlantirishga qaratilgan Prezident va hukumat qarorlari qabul qilindi, davlat dasturlari ishlab chiqilmoqda. To’qimachilik sanoatini modernizatsiya va diversifikatsiya qilishga qaratilgan davlat dasturlari tashqi bozorlarda talab yuqori bo’lgan ishlab chiqarilayotgan tayyor raqobatbardosh mahsulotlarning hajmi va turlarini kengaytirish, paxta xom ashyosini yetishtirish va qayta ishlash samaradorligi va rentabelligini oshirishning eng muhim shartlaridan hisoblanadi. Iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, fan-texnika taraqqiyotini yana ham jadallashtirish, ishlab chiqarish salohiyatidan oqilona foydalanish, resurslarning hamma turlarini har tomonlama tejash va ishlab chiqarishni boshqarishning bozor iqtisodiyoti qonulariga mos ravishda olib borish mamlakatimiz iqtisodiy strategiyasining eng muhim tarkibiy qismidir. Iqtisodiyotda yangicha, zamonaviy yondashuvlarni joriy etmasdan turib, yuqori qo’shimcha qiymatga ega raqobatbardosh mahsulot yaratishni tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu borada mamlakatimizda muhtaram Prezidentimizning tashabbuslari bilan qadamba-qadam olib borilayotgan harakatlarni, ishlab chiqaruvchilar va ekport qiluvchilarga berilayotgan imtiyozlarni misol qilishimiz mumkin. O’tgan davr mobaynida to’qimachilik sanoatini rivojlantirish uchun zarur huquqiy baza va qulay sharoitlar shakllantirildi. To’qimachilik sanoatini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish tashqi bozorlarda talab yuqori bo’lgan ishlab chiqarilayotgan tayyor raqobatbardosh mahsulotlarning hajmi va turlarini kengaytirish, paxta xom ashyosini yetishtirish va qayta ishlash samaradorligi va rentabelligini oshirishning eng muhim sharti hisoblanadi. So’nggi yillarda mamlakatimizda to’qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini jadal rivojlantirishga qaratilgan Prezident va hukumat qarorlari qabul qilindi.
O‘zbekiston respublikasi prezidentining 26.12.2016 yildagi PQ-2687-son
"2017 — 2019-yillarda to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida"gi qarori qabul qilingan.Ushbu qarorda kelgusida iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgartirishlarni davom ettirish, to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash va jadal rivojlantirishni ta’minlash, paxta tolasi va ipak xomashyosini chuqur qayta ishlash, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish yo‘li bilan raqobatbardoshli, tashqi bozorlarda talab qilinadigan tayyor, eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish hajmlari va turlarini kengaytirish maqsadida:
Imtiyozlar va preferensiyalar haqida quyidagicha takliflar berilishi ko`zda tutilgan.
1.01.2017 yildan quyidagilar eksportidan olingan хorijiy valyutadagi tushumning bir qismini vakolatli banklarga majburiy sotish bekor qilinadi:tayyor ip-gazlamalar,tayyor aralash gazlamalar,tayyor ipak gazlamalar (atlasdan tashqari),tayyor tikuv buyumlari, tayyor kiyimlar (tikuv, trikotaj buyumlari),bosh kiyimlar (milliy bosh kiyimlardan tashqari),paypoq buyumlari,toʻqimachilik attorlik buyumlari.Quyidagilar bojхona toʻlovlaridan (bojхonada rasmiylashtirish yigʻimlari bundan mustasno) 2020 yil 1 yanvargacha boʻlgan muddatga ozod qilindi:respublikada ishlab chiqarilmaydigan, Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan roʻyхat boʻyicha investitsiya loyihalarini amalga oshirish doirasida olib kelinadigan teхnologik asbob-uskunalar, butlovchi buyumlar va ehtiyot qismlar,хoʻjalik yurituvchi sub’yektlar — Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan roʻyхat boʻyicha respublika hududiga olib kelinadigan, oʻrnatilgan toʻqimachilik va tikuv-trikotaj tarmogʻi teхnologik uskunalariga ehtiyot qismlar va butlovchi buyumlar uchun.
Soliq hamda bojхona imtiyozlari va preferensiyalari quyidagilarni ishlab chiqarishga iхtisoslashtirilgan korхonalarga taqdim qilingan:tayyor ipak gazlamalar (chit va satindan tashqari),tayyor aralash gazlama,tayyor ipak gazlama (atlasdan tashqari),tayyor tikuv buyumlari, tayyor kiyimlar (tikuv, trikotaj buyumlari),bosh kiyimlar (milliy bosh kiyimlardan tashqari),paypoq buyumlari,toʻqimachilik attorlik buyumlari,tikuv-trikotaj sanoati uchun furnitura va aksessuarlar.
Korхonalarda hisobot davri yakunlari boʻyicha umumiy sotish hajmida koʻrsatilgan tovarlarni ishlab chiqarishdan tushgan tushumlar ulushi kamida 60 foizni tashkil etishi kerakligi aytib ôtilgan.[1].
O‘zbekiston respublikasi prezidentining 12.02.2019 yildagi PQ-4186 -son
"To‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish va uning eksport salohiyatini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarorida respublika to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatida yuqori va barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlash, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va o‘zlashtirish, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish va eksport qilish, modernizatsiya qilishning strategik muhim ahamiyatga ega bo‘lgan loyihalarini amalga oshirish hisobiga yuqori texnologiyali yangi ish o‘rinlarini yaratish, korxonalarni texnik va texnologik yangilash, ilg‘or “klaster modeli”ni joriy etishga qaratilgan tarkibiy qayta tashkil etishni yanada chuqurlashtirish bo‘yicha tizimli ishlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati rivojlanishining har tomonlama tahlili, raqobatning kuchayishi sharoitida jahon bozorining o‘zgaruvchan konyunkturasi sohani davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, yanada barqaror va jadal rivojlanishi mexanizmlarini ishlab chiqish hamda amalga oshirishni taqozo etmoqda.
To‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatida amalga oshirilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish, sohani jadal rivojlantirish va diversifikatsiya qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, to‘qimachilikda yarim tayyor mahsulotlarni chuqur qayta ishlashga investitsiyalar hajmini va tayyor mahsulotlar eksportini oshirish maqsadida:kompleks yondashuv asosida xomashyoni qayta ishlash, tayyor mahsulotni, shu jumladan, sanoat kooperatsiyasini kengaytirish hamda qo‘llab-quvvatlash asosida ishlab chiqarish va eksport qilish, to‘qimachilik mahsulotlarini sotishning ichki va tashqi bozorlarini tadqiq qilish,ichki va tashqi bozorlarda mahsulotlar raqobatbardoshligini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, qo‘shimcha qiymat yaratishning yagona zanjirini tuzish,respublikada ishlab chiqariladigan paxta ip-kalavalarning butun hajmini qayta ishlash hisobiga 2025-yilga borib to‘qimachilik mahsulotlari eksporti hajmini 7 mlrd. AQSh dollariga yetkazish kôzda tutilgan. “O‘zto‘qimachiliksanoat” uyushmasi O‘zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi “Loyiha boshqaruvi” milliy agentligi bilan birgalikda uch oy muddatda quyidagilarni nazarda tutuvchi to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati korxonalarining yagona axborot portalini (keyingi o‘rinlarda — portal) ishlab chiqsin va ishga tushirilishini ta’minlanishi belgilab qôyildi:tarmoqning tender savdolari (tanlovlar), ko‘rgazma va yarmarkalar, shu jumladan, xorijiy ko‘rgazma va yarmarkalar ro‘yxatini e’lon qilish,kichik tadbirkorlik subyektlarini to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati mahsulotlarini eksport qilishning to‘liq jarayoniga masofaviy o‘qitish,butun dunyo mamlakatlari bo‘yicha to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati mahsulotlarini olib kirish va olib chiqish tahlili yuzasidan to‘liq hisobotlar bilan tanishish,“To‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati korxonalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash navigator choralari”ni joylashtirish,to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati ishlab chiqaruvchilar va xizmatlar, materiallar va xomashyo yetkazib beruvchilar joylashuvi ko‘rsatilgan O‘zbekistonning interaktiv xaritasini yaratish,to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarishni tashkil etish uchun O‘zbekistonning qiyosiy ustunliklarini e’lon qilish kabi masalalar ilgari surildi.
O‘zbekiston respublikasi prezidentining 2018-yil 20-dekabrdagi “Eksportga ko‘maklashish va uni rag‘batlantirishni kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4069-son qaroriga muvofiq (https://lex.uz/docs/-4116006), shuningdek, eksport va eksport oldi moliyalashtirish, eksport kreditlari va tavakkalchiliklarini sug‘urtalash mexanizmlarini samarali tatbiq etish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida:
1. O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, Moliya vazirligi hamda Iqtisodiyot va sanoat vazirligining eksport qiluvchilarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tartibini o‘rnatish to‘g‘risidagi takliflariga rozilik berilsin, unga muvofiq tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi eksport qiluvchilarga:
tijorat banklarining eksport oldi kreditlari, shu jumladan aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun berilgan kreditlari bo‘yicha foiz xarajatlarini qoplashga, milliy valyutadagi kreditlar bo‘yicha — O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash stavkasidan oshgan qismida, biroq 10 foizlik punktdan ko‘p bo‘lmagan miqdorda, xorijiy valyutadagi kreditlar bo‘yicha — tijorat banklari tomonidan belgilangan stavkaning 40 foizi, biroq 4 foizlik punktdan oshmagan miqdorda kompensatsiya taqdim etadi,tijorat banklarining kreditlari, shu jumladan eksport oldi kreditlari bo‘yicha kredit summasining 50 foizigacha, biroq 4 milliard so‘mdan oshmagan miqdorda kafillik beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Jamg‘armaning buyurtmanomalari asosida 2019-2020-yillar davomida ushbu bandda ko‘rsatilgan maqsadlar uchun O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan 50 milliard so‘mgacha miqdorda mablag‘ ajratsin.
2. O‘zbekiston banklari assotsiatsiyasi tijorat banklari bilan birgalikda eksport qiluvchi korxonalarni, shu jumladan aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun kreditlar berish orqali moliyalashtirish turlarini kengaytirsin.
3. Mahalliy eksport qiluvchi korxonalar (ularning vakolatli vakillari)ga avtomobil, temir yo‘l va havo transportida tashish xarajatlarini 50 foizigacha miqdorda kompensatsiya qilishga subsidiyalar taqdim etish mexanizmi joriy qilinishi aytib ôtilgan.[3].
O‘zbekiston respublikasi prezidentining 28.05.2019 yildagi PQ-4341-son
"Respublika hududlarida tikuv-trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishni tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarorida keyingi yillarda respublikada to‘qimachilik va tikuv-trikotaj majmualarini tashkil etish, yuqori qo‘shilgan qiymatli tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish, ichki va tashqi bozorlarda talab yuqori bo‘lgan mahsulotlar hajmi va turlarini kengaytirish bo‘yicha salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda.Jumladan, to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati korxonalari o‘rtasida bozor munosabatlarini shakllantirish, paxta-to‘qimachilik ishlab chiqarishini tashkil etishning zamonaviy klaster shakllarini joriy qilish, yuqori qo‘shilgan qiymatli raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va aholi bandligini oshirish bo‘yicha izchil choralar ko‘rilmoqda.Shu bilan birga, qishloq joylarda, mahallalarda va respublikamizning olis hududlarida ishga muhtoj aholi, ayniqsa ayollar bandligini ta’minlash, ularning turmush sharoitlari va daromadlarini oshirishga qaratilgan tizimli chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur.[4].
O‘zbekiston respublikasi prezidentining 16.09.2019 yildagi PQ-4453-son
"Yengil sanoatni yanada rivojlantirish va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarorida so‘nggi yillarda respublikada yengil sanoatning to‘qimachilik, tikuv-trikotaj, charm-poyabzal va mo‘ynachilik tarmoqlarini rivojlantirish, ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotlarning turlari va assortimentini kengaytirish, shuningdek, tarmoq korxonalarining investitsiya va eksport faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.Ko‘rilgan chora-tadbirlar respublikada ishlab chiqarilayotgan paxta tolasining 80 foizdan ko‘prog‘ini va ip kalavaning 45 foizdan ko‘prog‘ini qayta ishlash bo‘yicha quvvatlarni yaratish, shuningdek, 2018-yilda tayyor mahsulot eksport hajmini 1,6 milliard AQSh dollariga yetkazish imkonini berdi.
Shu bilan birga jahon bozorlaridagi raqobatning kuchayishi, texnologiyalarning rivojlanishi va xorijiy ishlab chiqaruvchilar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining kamaytirilishi ushbu sohalarni rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar ishlab chiqilishini talab etmoqda.
Yengil sanoatning jadal va barqaror rivojlanishini ta’minlash, mahalliy xomashyoni chuqur qayta ishlash orqali birinchi navbatda tashqi bozorlarda raqobatbardosh bo‘lgan yuqori qo‘shilgan qiymatga ega to‘qimachilik, tikuv-trikotaj, charm-poyabzal va mo‘ynachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish va kengaytirish, shuningdek, salohiyatli xorijiy investorlarni jalb etish maqsadida:xomashyoni chuqur qayta ishlash asosida bozor talablaridan kelib chiqqan holda yuqori qo‘shilgan qiymatga ega to‘qimachilik va tikuv-trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarish va eksport qilishning 2020 — 2025-yillarga mo‘ljallangan maqsadli parametrlari 1-ilovaga muvofiq
2019-2020-yillarda yengil sanoatning to‘qimachilik, tikuv-trikotaj, charm-poyabzal va mo‘ynachilik sohalarini qo‘llab-quvvatlash va jadal rivojlantirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” 3-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi, “O‘zto‘qimachiliksanoat” va “O‘zcharmsanoat” uyushmalari bilan birgalikda bir oy muddatda mazkur qaror bilan tasdiqlangan maqsadli parametrlarning bajarilishini so‘zsiz ta’minlashga qaratilgan investitsiya loyihalari ro‘yxatini tasdiqlasin.[5].
O‘zbekiston respublikasi prezidentining 05.05.2020 yildagi PF-5989-son
“To‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini qo‘llab-quvvatlashga doir kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar to‘g‘risida" gi farmonida koronavirus pandemiyasi bilan bog‘liq jahon iqtisodiy inqirozining to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini rivojlantirishdagi salbiy ta’sirini yumshatish maqsadida:mahalliy ishlab chiqarilgan bazaviy sifatdagi paxta tolasi Nyu-York tovar birjasining eng yaqin yetkazib berish oyi uchun fyuchers kotirovkasi qiymatidan oshmaydigan boshlang‘ich narxda birja savdolariga chiqarilishi keltirilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi hamda “O‘zto‘qimachiliksanoat” uyushmasi:bir oy muddatda to‘qimachilik va tikuv-trikotaj mahsulotlarini yetkazib berish bo‘yicha eksport shartnomalarini global karantin cheklovlari sharoitida bajarish istiqbollari nuqtai nazaridan batafsil o‘rganilishi va istiqbolsiz eksport shartnomalari o‘rniga, birinchi navbatda, karantin chora-tadbirlari yumshatilayotgan davlatlardagi hamkorlar bilan yangi shartnomalar tuzishga har tomonlama yordam ko‘rsatilishi,ikki oy muddatda eksportga yo‘naltirilgan tayyor tikuv-trikotaj mahsulotlariga ixtisoslashgan jahon brendlari vakillari bilan ushbu mahsulotlarni O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarishni tashkil etish va tayyor mahsulotlarni, shu jumladan respublikaning ishlab turgan korxonalari quvvatlarida tikish bo‘yicha yirik buyurtmalarni shakllantirish yuzasidan muzokaralar o‘tkazilishi belgilab qôyildi.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi “O‘zto‘qimachiliksanoat” uyushmasi va tijorat banklari bilan birgalikda:yirik to‘qimachilik sanoati korxonalari faoliyatini ularning moliyaviy barqarorligi nuqtai nazaridan stress-testdan o‘tkalshi,stress-test natijalariga ko‘ra to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati korxonalarining unumdorligi, moliyaviy samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha takliflarni hamda mahalliy to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati raqobatbardoshligini ta’minlashni hisobga olgan holda tarmoqni rivojlantirish dasturini ishlab chiqilishi va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritilishi,Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi bilan kelishilgan holda ikki oy muddatda infratuzilma majmuasini (sertifikatlash, standartlashtirish, logistika va boshqalar) yaratishni hisobga olgan holda yirik hududiy to‘qimachilik-tikuvchilik klasterlarida tayyor tikuv-trikotaj mahsulotlari chiqarish bo‘yicha eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni joylashtirish va ularni rivojlantirish yuzasidan takliflarni kiritilishi keltirib ôtilgan.[6].


1.Gilam ishlab chiqarish texnologiyasi.
.
Yirik naqshli to‘qimalar to‘qish uchun (agar ularning o‘rilish rapportlari katta bo‘lsa) jakkard mashinalaridan foydalaniladi.
Bunday to‘qimalarga jakkard dasturxonlari, choyshablar, gobelenlar, portret, peyzaj, gilam va boshqa to‘qimalar misol bo‘ladi. Mashina 1805-yili Fransiyaning Leon shahrida Jozef Mari Jakkard tomonidan ixtiro etilganligi uchun uning nomi bilan yuritiladi.[1](E.Sh.Alimboyev, P.S.Sidiqov, B.K.Hasanov, S.S.Rahimxo‘jayev, M.R.Yunusxo‘jayeva, D.N.Qodirova
“TO‘QUVCHILIK MAXSUS TEXNOLOGIYASI VA JIHOZLARI”
Toshkent-Ilm Ziyo 2007
Gilamchilik —gilam toʻqish kasbi, badiiy hunarmandlik sohasi. Qadimdan chorvachilik bilan shugʻullanadigan koʻchmanchi qabilalar orasida keng tarqalgan. Oʻsimlik (paxta, zigʻir, jut) tolasi, jun (qoʻy, echki, tuya juni) dangina tayyorlangan. Gilam toʻqish uchun qirqilgan junlar yuvilib tozalanadi, temir taroqlarda taraladi, taralgan junlardan ip yigiriladi. Iplar turli tabiiy boʻyoqlar bilan boʻyaladi. Shuning uchun gilam ranglari oʻzgarmaydi va oʻzining sifatini yoʻqotmaydi. Hozirda sunʼiy tolalardan ham toʻqilmoqda. Gilam yer bagʻirlab yotiq (gorizontal) va tik (vertikal) oʻrnatilgan dastgohlarda toʻqiladi. Gilamchilik rivojlangan joylarda toʻquv dastgohlari ancha mukammallashtirilgan va bir necha toʻquvchi yonma-yon oʻtirib birdaniga toʻqiyveradigan keng oʻq (gʻaltak)li xillari yaratilgan. Gilamdoʻz usta naqsh mujassamotini yodaki yoki nusxa asosida toʻqiydi. Toʻqilish usuliga koʻra patli va patsiz gilam turlari farqlanadi.
Qoʻlda gilam toʻqish Oʻrta Osiyoda, ayniqsa Turkmanistonda keng rivojlangan. Qoʻlda gilam toʻqish nihoyatda sermashaqqat ish, toʻquvchidan qunt, did va mahorat talab qiladi. Patli gilamlarni toʻqish ayniqsa murakkab. Qoʻlda toʻqilgan gilam pati, naqsh mujassamoti asos ipiga rangli iplardan tugib bandlar hosil qilib yaratiladi, tugun uchi matoning yuza tomoniga chiqarib tekis qirqiladi, har bir qatordan soʻng arqoq ipi oʻtkazib maxsus temir taroqqa urib avvalgisiga mahkamlanadi. Tayyor gilam maxsus kimyoviy moddalar yordamida yuviladi. Gilamlar turli hajmlarda tayyorlanadi. 20-asr 30-y.laridan keyingina pat bogʻlaydigan maxsus dastgohi korxonalar paydo boʻldi (jumladan Andijondagi "Mehnat guli" arteli). Sharq gilamchiligida ishlab chiqarilgan joyi, naqsh mujassamoti, sifati (qalinligi, patining uzunqisqaligi), rang yechimi bilan bir-biridan farqlanadigan eron, turk, turkman va ozarbayjon gilamlari qadimdan mashhur.
Gilamning paydo boʻlgan vaqtini aniq aytish qiyin, chunki jun chidamsiz boʻlib, qad. gilamlar saqlanmagan. Eng qad. gilam mil. av. 6—5-asrlarga oid boʻlib, Togʻli Oltoydan topilgan, abadiy muzloqda boʻlgani uchun yaxshi saqlangan. Olimlarning taxminiga koʻra, u Axomaniylar davri forslari yoki Oʻrta Osiyo qabilalari orasida tayyorlangan (hajmi 1,8x2 m; naqsh mujassamoti: handasiy shakllar nilufar gullar bilan bezatilgan, keng hoshiyalarida otliq chavandozlar, xoldor bugʻular, grifonlar tasviri bor).Qadimgi va ilk oʻrta asrlar gilamchilikga oid maʼlumotlar yozma manbalarda saqlangan. Saljuqiylar davrida gilamlar ("koʻnya", topilgan joy nomidan) koʻplab tayyorlangan va Misr, Hindiston, Xitoyga chiqarilgan.
Oʻrta asrlarda Gilam uch yoʻnalishda — koʻchmanchi va yarim koʻchmanchi chorvador qabilalarda, oʻtroq (qishloq yoki shahar) aholi orasida, saroy ustaxonalarida rivojlangan. Tadqiqotchilar Eron, Zakavkazye, Oʻrta Osiyo gilamlarini alohida koʻrsatib oʻtganlar.16-asrdan saroy (eron) gilamlari yaxshi saqlangan. Bu gilamlar ("Turunj", "Shoh Abbos", "Bogʻ", "Ov" va b.) amaliy sanʼatning nodir namunalaridir. Ular miniatyura ustalari — musavvirlarning chizgilari asosida toʻqilgan. Gilamchilik Turkiya, Boburiylar davrida Hindistonda ("Moʻgʻul", "Agra" va b. gilamlar), Misr, Suriya, Kavkaz ortida taraqqiy etdi.
Gilamchilik Oʻrta Osiyo, xususan Oʻzbekistan hududida juda qadimdan rivojlangan (Xorazmdagi arxeologik qazishlar paytida mil. av. 1-ming yillikka mansub gilam namunasi topilgan). G. bilan asosan ayollar shugʻullangan, naqsh (gul)lar (islimiy, girih, hayvon shakllari, turli narsalar tasviri, urugʻ tamgʻasi va b.)ni esa xotirada saqlashgan. Bezaklarida yoʻlbars va tuya izlari, olma guli, uzum zangi, tuya boʻyni, qalqon, oʻsimliklar ifodalangan, ayniqsa xayvon shoxi tasviri keng tarqalgan. Mujassamotining berkligi, markaziy maydonning naqshli hoshiya bilan oʻralganligi (yoʻl-yoʻl naqshlar bundan mustasno) Oʻrta Osiyo gilamlari uchun xos boʻlgan, naqshining aniqligi, goʻzal boʻlishi va ranglarining uygʻunligi ularning badiiy qimmatini oshirgan. Asosiy rang qizil rang boʻlib, koʻk, qora, oq, sariq ranglar ikkinchi darajali boʻlgan. Ranglarning mohirona ishlatilishi bilan ifodali tasvir hosil qilingan. Bir naqsh qismlarini turli koʻrinishlarda boʻyalishi bilan rang-baranglikka va jozibadorlikka erishilgan.
Bugungi kunda respublikada 7 mingga yaqin korxona faoliyat olib borayotgan yuqori ishlab
chiqarish salohiyatiga ega bo`lgan to`qimachilik tarmog`i shakllantirildi. Mamlakatimizda qulay
investitsiya muhiti yaratilishi, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va tayyor mahsulot ishlab
chiqarishga alohida etibor qaratilishi natijasida to`qimachilik va tikuv-tirikotaj sanoati iqtisodiyotni
yetakchi tarmoqlaridan biriga aylanib kelmoqda.
Ayni paytda tarmoqda 2,5 mingdan ortiq korxona samarali faoliyat yuritib, ularda 100 mingdan
ziyod kishi mehnat qilmoqda. Bu korxonalarda tayyor gazlama va matolar, xushbichim tikuvchilik va
trikotaj maxsulotlari, zamonaviy choyshablar, gilam kabi tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish yo`lga
qo`yilgan.
Respublikamizda to`qimachilik sanoatining muhim tarmoqlaridan biri bo`lgan gilamchilik sanoati
yuqori sur`atlar bilan rivojlanib bormoqda.
Gilamchilik sanoati — tabiiy (hayvon juni, oʻsimlik tolasi) va sunʼiy toladan turli xildagi gilamlar ishlab chiqaruvchi sanoat tarmogʻi. Gilamchilik badiiy hunarmandlik sohasi sifatida turli davlatlarda oʻziga xos shaklda rivojlanib kelgan. Sanoat tarmogʻi sifatida 20-asrda shakllandi. Bu davrga kelib gilam toʻqiydigan maxsus artellar paydo boʻldi, uni qoʻlda toʻqishdan asta-sekin mashinada toʻqishga oʻtila bordi. Oʻzbekistonda 1978 yilda Xiva gilam toʻqish kombinati tashkil etilishi bilan gilamchilik sanoati mahalliy sanoatning muhim tarmogʻiga aylandi. Keyinchalik gilam toʻqiydigan korxonalar sonining ortib borishi natijasida gilamchilik sanoati alohida sanoat tarmogʻi sifatida ajralib chiqdi. Gilam toʻqish ayniqsa mahalliy sanoatdagi eng rivojlangan tarmoqdardan biri hisoblanadi. Buxoro, Shahrisabz, Urgut, Nurota, Bulungʻur va boshqa shaharlardagi korxonalarda qoʻlda toʻqilgan gilam va paloslarda mahalliy uslub va badiiy usullar saqlanib kelmoqda. Ôz.ME Birinchi jild Toshkent,2000
Prezidentning 2017-yil 12-yanvardagi tegishli Farmoniga asosan tashkil etilgan “Urgut” erkin iqtisodiy zonasida bugungi kunda umumiy qiymati 196,2 million dollarlik 60 loyihalarni amalga oshirish boʻyicha ishlar izchil davom etmoqda. Ushbu loyihalarning oltitasi Turkiya kompaniyalari va ishbilarmonlari bilan hamkorlikda tayyorlangan.
Pandemiya sharoitiga qaramasdan “Urgut” erkin iqtisodiy zonasida ishlar qizgʻin davom etayotgani juda quvonarli, albatta.“URGAZ CARPET” – gilam va gilam maxsulotlari ishlab chiqaruvchi yetakchi kompaniya hisoblanadi. Eni 5 metrgacha bo'lgan 20 ga yaqin turli xil gilam buyumlarini ishlab chiqaradi.Ushbu korxonada MDH da yagona bo’lgan texnologiyalar asosida 100% Poliamiddan tayyorlangan Kovrolin mahsulotlari ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Printer usulda ishlab chiqariladigan uchbu Kovrolinlar shu vaqtgacha xorijdan yuqori narxlarda olib kelinar edi. Endi chet el ishlab chiqaruvchilar bilan bemalol raqobatlasha oladigan va xalqaro standart talablariga to’liq javob beradigan Poliamid kovrolinlari o’zimizda ishlab chiqarilmoqda.
Ushbu turdagi kovrolinlarni boshqa turdagilardan bir qancha afzalliklari mavjud.
Olovda yonmasligi,shovqinni kamaytirishi,chidamliligi,suv o’tkazmasligi, ekologik xavfsizligi,oson tozalanishi,istalgan dizayn, rang va o’lcham mavjudligi shular jumlasidandir.
Avstrya texnologiyasi asosida ishlab chiqariladi
Poliamid kovrolinlari asosan,mehmonxonalar,ofislar,turli xildagi zallar,kafe, bar va restoranlar,maktab va bog’chalar uchun mo’ljallangan. Shuningdek, kompaniya sun'iy maysazorning katta tanlovini taqdim etadi.
Zero, bugungi kunda iqtisodiy rivojlanishning asosiy yoʻnalishlaridan biriga aylanib boʻlgan erkin iqtisodiy zonalarning oʻrni beqiyos. Ushbu hududda turkiyalik hamkorlar bilan birgalikda “Gilam va gilam mahsulotlari, sintetik ip va sunʼiy chim mahsulotlari ishlab chiqarish”ni yoʻlga qoʻygan “KAMALAK TEKSTIL” MCHJ shaklidagi qoʻshma korxonaning faoliyat yuritmoqda. Bugungi kunda ishlab chiqarilayotgan gilamlar nafaqat ichki bozorda balki xorijda ham o`z xaridoriga ega.Korxona tomonidan umumiy qiymati qariyb 2,4 million AQSH dollarlik vazni 1,4 ming tonna mahsulot eksport qilingan. Ayni kunda korxonada 200 nafardan ziyod xotin-qizlar mehnat qilmoqda.Mahsulotlarning 40 foizi eksportga yoʻnaltirilmoqda. Korxona oʻz mahsulotlarini Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston va Ozarbayjon kabi davlatlarga eksport qilmoqda.
Samarqand viloyatida bugungi kunda gilam va gilam mahsulotlari ishlab chiqish toʻqimachilik sanoati tarmogʻining 27,2 foizini tashkil etmoqda. Gilam va gilam mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalari soni viloyatda 24 tani tashkil etib, ushbu korxonalar Samarqand shahrida 12 ta, Urgut tumanida 6 ta, Payariq tumanida 3 ta, Samarqand tumanida 2 ta va Oqdaryo tumanida 1 tani tashkil etadi.
Korxonalarning ishlab chiqarish quvvati 42 006 ming kvadrat metrni tashkil etib, amalda 37 913 ming kvadrat metrni gilam va gilam mahsulotlari ishlab chiqarilgan. Sohada bugungi kunda 3661 nafar ishchi xodimlar mehnat qilmoqda.
Umuman olganda, Samarqand viloyati tadbirkorlik subyektlari tomonidan gilam ishlab chiqarish boʻyicha yuqori natijalarga erishilmoqda. 2020-yilning 7 oyi davomida umumiy qiymati 11,6 million AQSH dollarlik vazni 5,9 ming tonna gilam va gilam mahsulotlari jahon bozorining turli nuqtalariga eksport qilindi.
2020-yilda yengil sanoat mahsulotlari eksporti rejasi 95 million dollarni tashkil etib, shundan 40,6 foizi yoki 38,7 million dollari gilam va gilam mahsulotlariga toʻgʻri keladi.
Sohada olib borilayotgan ishlar Jizzax viloyatida ham keng miqyosda yo`lga qo`yilgan va ushbu soha sezilarli darajada taraqqiy etmoqda. Gilam ishlab chiqaruvchi "Euro Asia Carpet " , "Diamond carpet " kprxonalari respublikamizda yetakchi ôrinlarini egallab kelmoqda.
“Jizzax” maxsus industrial zonasida yangi korxona – “Diamond carpet” mas’uliyati cheklangan jamiyatining gilam va gilam mahsulotlari ishlab chiqarish fabrikasi ish boshladi. Korxona yiliga 3 ming tonna polipropilen ip va 1,2 million kvadrat metr gilam ishlab chiqarish quvvatiga ega.
Ayniqsa mahalliy aholiga ushbu korxonada ishlab chiqarilgan gilamlar ham narx jihatdan ,ham dizayn jihatidan ma'qul kelmoqda.Aholini bandligini ta'minlash bo'yicha ham ushbu korxona viloyatning yetakchi zavodlaridan biriga aylangan.
Yangi korxona xorijdan keltirilgan zamonaviy texnologiyalar, jumladan, polipropilen ip ishlab chiqarish va gilam to‘qish dastgohlari bilan jihozlandi. 20 yangi ish o‘rni yaratildi. Ayni paytda kasb-hunar kollejini bitirgan yoshlardan tashkil topgan korxona ishchilari tomonidan rangdor gilamlar to‘qilmoqda.
Bugungi kunda O'zbekistonning to'qimachilik sanoati milliy iqtisodiyotning strategik jihatdan muhim va jadal rivojlanayotgan tarmoqlaridan biridir. Ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini joriy etish, yuqori samarali, zamonaviy uskunalardan samarali boshqaruv bilan birgalikda foydalanish, sanoat korxonalarida yuqori mehnat unumdorligini, sanoat ishlab chiqarishining ko'payishini ta'minlaydi.


To'qimachilik sanoati mahsulotlari eksporti hajmining o'sishini to'g'ridan-to'g'ri tayyor mahsulot ishlab chiqarishni isloh qilish va paxta xom ashyosi o'rniga qo'shimcha qiymatni shakllantirish natijasida ko'rib chiqish mumkin. Masalan, 2020 yil yanvar-dekabr oylarida 1922,2 million AQSh dollari miqdorida to'qimachilik mahsulotlari eksport qilindi, bu esa umumiy eksport hajmining 12,7 foizini tashkil etdi va 2019 yil yanvar-dekabr oylariga nisbatan 18,1% o'sdi. To'qimachilik mahsulotlari eksporti tarkibida asosiy ulushni paxta iplari (48,9%), hamda, tayyor trikotaj va tikuvchilik mahsulotlari (26,4%) egallaydi. 2020 yil yanvar-dekabr oylarida dunyoning 70 mamlakatiga 498 dan ortiq turdagi to'qimachilik mahsulotlari eksport qilindi.
"Uztrade" AJ o'zbek to'qimachilik mahsulotlarining keng assortimentini, y’ani, paxta iplari, har xil matolar, tayyor kiyim va trikotaj mahsulotlari, paypoq mahsulotlari, ipak iplari va boshqalarni taklif etadi.
Bojxona qoʻmitasi xabar berishicha, Oʻzbekiston 18 million dollarlik gilamlarni eksport qildi.
Oʻzbekistonda joriy yilning oʻtgan 9 oyi davomida 18,1 million AQSh dollari qiymatidagi 6 million m2 dan ortiq gilamlarni eksport bojxona rejimiga rasmiylashtirildi.


Davlat bojxona qoʻmitasi maʼlumotlariga koʻra, gilam mahsulotlarining 26 foizi Ozarbayjonga, 25 foizi Qirgʻizistonga,16 foizi Qozogʻistonga, 13 foizi Rossiyaga va 13 foizi Afgʻonistonga eksport qilingan.
Shuningdek, joriy yilda gilam eksporti AQShga 2 barobarga oshgan.
Mamlakatimiz to‘qimachilik sanoatini rivojlantirish va modernizatsiya qilishda amalga oshirilgan ishlar samaradorligi[Toshkent shahri, 2016-yil 3-noyabr]
Iqtisodiyot vazirligida “Mamlakatimiz to‘qimachilik sanoatini rivojlantirish va modernizatsiya qilishda amalga oshirilgan ishlar samaradorligi” mavzusida ommaviy axborot vositalari vakillari ishtirokida matbuot anjumani o‘tkazildi.Unda quyidagi masalalar yoritildi:
-to‘qimachilik sanoatining mamlakatimiz iqtisodiyotida tutgan o‘rni, bugungi holati va erishilgan natijalar;
-to‘qimachilik sanoatini rivojlantirish va modernizatsiya qilish borasida qabul qilingan dasturlar, ularning natijalari;
-tarmoqda faoliyat yuritayotgan korxonalar uchun taqdim etilgan imtiyozlardan foydalanish samaradorligi;
-to‘qimachilik sanoatining istiqbollari va kelgusida amalga oshiriladigan vazifalar.
Mamlakatimizda qulay investitsiya muhiti yaratilishi, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va tayyor mahsulot ishlab chiqarishga alohida e'tibor qaratilishi natijasida to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoati iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlaridan biriga aylanib bormoqda.
So‘nggi 10 yil ichida tarmoqda yuqori o‘sish sur'atlari ta'minlanib, to‘qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish 4,3 barobarga, mahsulotlar eksporti esa qariyb 4 barobarga o‘sdi.
Agarda mustaqillikning dastlabki yillarida butun tarmoqning eksport salohiyati bor-yo‘g‘i 7 million dollarga teng bo‘lgan bo‘lsa, ayni paytda yengil sanoat mahsulotlarining ekporti 1 milliard dollardan ziyodni tashkil etmoqda. Shuningdek, sohada ishlab chiqarilgan to‘qimachilik hamda tayyor kiyim-kechak mahsulotlari jahonning 60 dan ortiq davlatlariga eksport qilinmoqda. Jumladan, so‘nggi yillarda Braziliya, Chili, Xorvatiya, Nigeriya kabi mamlakatlarga ham ko‘plab turdagi yengil sanoat mahsulotlari eksporti yo‘lga qo‘yildi.
Bunday natijalarga erishishda barcha sohalarda bo‘lgani kabi, yengil sanoat tarmog‘ida ham keskin sifat o‘zgarishlarini ta'minlashga qaratilgan islohotlar olib borildi. Jumladan, umuman to‘xtab qolgan eski ip-yigiruv kombinatlari o‘rniga zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan xorijiy va qo‘shma korxonalar tashkil etildi. Ko‘plab tarmoq korxonalari modernizatsiya qilindi, ularda jahon andozalari darajasidagi raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarila boshlandi.
Shuningdek, tarmoqda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida berilgan imtiyoz va preferensiyalar ularning tashqi bozorda mustahkam o‘rniga ega bo‘lishiga imkon yaratdi.
Shu o‘rinda yana bir o‘ta muhim jihat - paxta tolasini chuqur qayta ishlashni yo‘lga qo‘yish orqali yurtimizda yengil sanoat tarmog‘ini yanada rivojlantirish bo‘yicha tegishli dasturlar ishlab chiqilayotganidir.
Chunki ular asosida mavjud quvvatlarni modernizatsiya qilish hamda yangi korxonalarni tashkil etishga qaratilgan ishlar tizimli amalga oshirilmoqda. Misol uchun, yurtimizda qabul qilingan 2015-2019-yillarda ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilish dasturi asosida to‘qimachilik sanoatida umumiy qiymati qariyb 1,0 milliard dollarga teng bo‘lgan 77 ta muhim loyiha amalga oshiriladi.
Hozirga qadar dasturga muvofiq, “Asaka Tekstil Prodakshn” korxonasida bo‘yalgan ip kalava, “Indorama Qo‘qon tekstil” qo‘shma korxonasida ip kalava ishlab chiqarishning 4-bosqichi, “Jizzax grant tekstil” korxonasida paypoq mahsulotlari ishlab chiqarish kabi yangi quvvatlar foydalanishga topshirildi, “Uzteks Toshkent” va “Xumo to‘qimachi” korxonalarini zamonaviy ilg‘or uskunalar bilan jihozlash orqali modernizatsiya qilish ishlari yakuniga yetkazildi.
Shu bilan birgalikda, 2017-2021-yillarda to‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini yanada rivojlantirish dasturi asosida kelgusi besh yilda umumiy qiymati 2,2 mlrd.dollardan ortiq bo‘lgan jami 140 ta loyiha amalga oshirilishi ko‘zda tutilmoqda.
Mazkur investitsiya loyihalari negizida, asosan aholi zich joylashgan hududlarda vertikal integratsiyalashgan, ya'ni qayta ishlashning 4 bosqichli tizimini joriy etish orqali tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan to‘qimachilik majmualari bunyod etiladi, mavjudlari esa zamonaviy texnologiyalarni jalb etgan holda modernizatsiya qilinadi va ularda 27 mingdan ortiq muqim ish o‘rinlari yaratiladi.
Dasturdagi loyihalarning foydalanishga topshirilishi natijasida 2021 yilga kelib respublikada ishlab chiqarilayotgan paxta tolasini to‘liq qayta ishlashga erishiladi. Shu bilan birga, to‘qimachilik va tikuv-trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining 2021 yilda 2016 yilga nisbatan 2,2 baravarga, jumladan, ip gazlama - 2,7 baravarga, tayyor trikotaj mato - 3 baravarga, tayyor tikuv-trikotaj mahsulotlari - 3,4 baravarga, paypoq mahsulotlari - 3,7 baravarga ortadi va mos ravishda ushbu davrda mahsulotlar eksportini 2 baravarga oshirish ko‘zda tutilmoqda.
Tarmoqda amalga oshirilayotgan ishlarning samaralari, o‘z navbatida, O‘zbekiston yengil sanoatini yangi rivojlanish bosqichiga olib chiqishga mustahkam zamin yaratadi.


2.Adabiyotlar tahlili
Jakkard to`quvchiligi - qadimiy to'qimachilik sanoati, sanoat tarmog`i bo'lib, savdo belgilari, galstuk, sochiq, gilam va boshqa ishlab chiqaruvchilarda keng qo'llaniladi, yaxshi ishlangan, juda mashhur. Hozirgi vaqtda gilam to'qish dastgohi asosan mashina va elektron ikkita. Sekinroq va mexanik jakkard naqsh nazorati juda qulay; elektron trikotaj mashinasini boshqarish va moslashuvchan. Hozirgi vaqtda gilam to'quv mashinalari asosan mikrokontrollerga asoslangan bo'lib, asosiy boshqaruv elektron, boshqaruv nozik va murakkab to'quv naqshini to'liq bajara olmaydi, odamlar gilam talablariga kamroq va kamroq javob berishadi. Ushbu maqolada ARM9-ga asoslangan o'rnatilgan Linux operatsion tizimi va elektron jakkardli gilam to'qish mashinasini boshqarish tizimi taqdim etilgan. Elektron jakkard boshqaruv tizimining apparat dizayni modulli dizayndan foydalanadi, funktsional modullar yadro platasi va periferik plataga bo'linadi, tizimning asosiy funksionalligi yadro kengashi tomonidan yakunlanadi. Yadro platada S3C2410 sifatida tizim protsessor, xotira, FLASH va soat, yadro protsessor mavjud. Periferik sxema elektron naqsh boshqaruv funktsiyasi moduli va IO interfeysi to'plamga kiritilgan -chip buferlari , UART, USB, LCD, sensorli ekran, tarmoq, JTAG interfeysi, masalan; kompyuter tarmog'ining aloqa imkoniyatlarini amalga oshirish; mashina interfeysini ta'minlash; namuna ma'lumotlarini o'qish va saqlash; gilam to'quv mashinasi nazorat qilish va nazorat qilish operatsiya. Dizayn maxsus jarayon talablarini tayyorlash uchun bir qator kirish / chiqishlarni ajratib turadi. Dasturiy ta'minot tizimining tuzilmalariga asoslangan apparat platformasida; VIVI-ni BootLoader sifatida ko'chirib o'tkazish; transplant Linux2.4.18 yadrosi, YAFFS fayl tizimi; ko'chirilgan sensorli ekran, LCD, USB, UART, CS8900 va boshqa chip drayveri, kompilyatsiya qilingan jakkard boshqaruvi, klaviatura, LCD orqa yorug'likni boshqarish va boshqa drayverlar; transplantatsiya grafik kutubxonasi QT; gilam to'qish jarayonini tahlil qilish, amaliy dasturiy ta'minot bo'yicha qatlamlash va modul, tizimni boshqarish dasturiy ta'minotini shakllantirish, tizim dasturiy ta'minoti va foydalanuvchi interfeysini qo'llab-quvvatlovchi dasturiy ta'minot; joriy tipik gilam to'quv mashinasi texnologiyasi tahlil qilish orqali, naqsh fayli oflayn kompilyatsiya rejimini joriy etish. Keng qamrovli foydalanishga topshirilgandan so'ng, tizim kerakli funksionallikka erishish uchun ochiq naqshli fayllarni boshqarish va to'quvni diversifikatsiya qilish imkonini beradi..

O'zbekistonda to'qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish sohasida gilam va gilam mahsulotlarini tayyorlash va uni mahalliy va jahon bozorida sotish bo'yicha alohida ahamiyatli o'rinda turadi. Gilam ishlab chiqarish ancha takomillashgan va ishlab chiqarish korxonalari bu sohada yuqori tajribaga ega.

Olimboyev E., Davirov Sh.,"O'zbekiston to'qimachilik sanoati mahsulotlari va ularni ishlab chiqarish texnologiyasi" nomli kitobida gilamchilik sanoatini alohida takidlab o’tgan. Gilam - badiiy toʻqimachilik buyumi, uy jihozi, gilamchilik mahsuloti. Polga toʻshash, devorga osish, xonani bezash, isitish, tovushni pasaytirishga xizmat qiladi. Qoʻlda gorizontal yoki vertikal dastgoxlarda jun, ipak, kanop, paxta va b. iplardan toʻqiladi. Toʻqilishiga ko'ra gilamlaming patli va patsiz (palos), bezagiga ko'ra naqshli va mavzuli turlari farqlanadi. Gilamchilik sanoati - tabiiy (hayvon juni, oʻsimlik tolasi) va sun'iy toladan turli xildagi gilamlar ishlab chiqaruvchi sanoat tarmog'i. [1]
A.E.Gulomov, J.A.Axmedov, J.Sh.Sharipov, U.A.Bobotovlaming "Gilam va gilam mahsulotlari Tasnifi" nomli maqolasida (Textile Journal of Uzbekistan) dunyo gilmachilik sanoatining tarixi va hozirgi holati koʻrib chiqilgan. Gilam ishlab chiqaruvchi davlatlarning dunyo miqyosidagi ulushi o'rganilgan. Gilamlarni ishlab chiqarishda ishlatilądigan xomashyosi, ishlab chiqarish usuli. gilam yuzasdagi tolalar zichligi va balandligi hajmi hamda dizayni bo'yicha bir nechta turlarga ajratilib koʻrsatilgan. Ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot tannarxini belgilashda eng asosiy ko'rsatkich uning xomashyosi hisoblanadi. Gilam ishlab chiqarishda tabiiy kimyoviy va aralash turdagi xomashyodan foydalaniladi. Asosan o'simlik (paxta, kanop, jut, sizal,rami, koir dengiz o'ti) va jonivorlardan (jun, ipak) olingan tabiiy tolalar qo'llaniladi. Ushbu maqolada dunyo gilmachilik sanoatini va ushbu sohada olib borilgan ilmiy ishlarini chuqur o'rgangan holda gilamlarning yangi takomillashtirilgan tasnifi ishlab chiqarilgan. Maqolada keltirilgan gilamlar tasnifi talab va taklif o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlashtirishi, ishlab chiqaruvchi va xaridor o'rtasida "muloqot tili" bo'lib xizmat qilishi ko'rsatilgan. [2]
X.X.Atayev "To’quv dastgohida o'rnatiladigan parametrlarining gilam sifatiga va tuzilishiga tadqiq qilish" nomli magistrlik dissertatsiya ishida 3 arqoqli tuk mahkamlashni arqoqli tuk mahkamlash bilan o'zgartirgan. Yangi yaratilgan gilamda kam xom ashyo sarf etib, kerakli xususiyatga ega bo'Igan mahsulot olish, to'qimachilik sanoatining samarad yuqori bo'lishini ta'minlash keltirilgan. Ushbu magistrlik dissertatsiya ishida ilg'or to'quvchilik texnologiyasida ishlatiladigan ayrim mashina va dastgohlarning harakat uzatishi kompyuter texnologiyasi bilan bog'liq holda ishlashga erishilgan. Zamonaviy! to'quv dastgohlaridagi shodalarning harakati, ya'ni homuza hosil qilish mexanizmlari kompyuter texnikasi yordamida amalga oshirish imkoniga ega. Aynan gilamchilik texnologiyalarida kompyuter texnologiyasi yordamida dizaynlarni yaratish va dasturlashtirish jarayonlari keng ko'lamda amalga oshirilmoqda. 3 arqoqli tuk mahkamlash usulida gilamni tajribaviy usul yordamida uning geometrik xossalari aniqlangan.[3]
N.S.Salayeva, D.N.Kadirovalarning "Gilam va gilam mahsulotlarining naqshlarini chizishda kompyuter grafik dasturlaridan foydalanish "nomli maqolasida gilam va gilam mahsulotlarida ishlatiladigan naqshlarni yaratishda avtomatlashtirish loyihalari tizimlaridan foydalanish masalalari ilgari surilgan.Maqolada avtomatlashtirilgan loyiha dasturlari tizimlari ulaming turlari va texnologik xususiyatlari to'qima matolarida qo'llaniladigan dizayn motivlari va ularni yaratish,to’qimaga to’quv usulida badiiy bezak berish va kompozitsiya omillarini aniqlash usullari haqida ma'lumotlar keltirilgan. Gilamdagi ornamental naqsh bezaklarini jakkard mashinalarining avtomatlashtirilgan tizimlari asosida hosil bo'lishi ta'kidlab o'tilgan. Ushbu maqolada milliy naqsh elementlaridan foydalangan holda yaratgan kompozitsion gilam motivini to'quv dastgohida ishlab chiqarish uchun Photoshop dasturida loyihalash algoritmi keltirilgan.[4]
D.R.Bekchanovaning “Xorazm gilamchilik leksikasi" mavzusidagi magistrlik dissertatsiya ishida gilamchilik atamalarining ma'noviy guruhlari, gilamchilik leksikasi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Sharq gilamchilik san'atiga oid ilmiy tadqiqot ishlarini olib boorish XIX asr oxiri va XX asr boshlarida boshlanishi ta’kidab o'tilgan. Ushbu disertatsiya ishida Xorazm vohasi gilamchilik leksikasi tahlil qilingan, ularni boshqa o'zbek shevalardagi gilamchilik atamalari bilan qiyoslash. ularning til xususiyatlari o'rganilgan. Gilamchilik leksikasi tarkibi,asosan,turkiy so'zlardan iborat. Ammo ushbu sohaga oid turkiy bo`lmagan-eroniy, arabiy, rus va boshqa tillarga oid birliklarning ham mavjudligi aniqlangan. Shuningdek, ularda sheva xususiyatlari saqlanganligi ko'rsatilgan. Gilamchilikka oid so'z- terminlarning o’ziga xos leksik-semantik guruhlari mavjud bo'lib, ularda ko'p ma'nolilik, sinonimiya hodisalari ham uchraydi. Terminlarning morfologik xususiyatlari o'rganilib, ular struktura jihatdan tub, yasama (sodda) qo'shma va murakkab turlarga bo'linishi aniqlangan. [5]


13.Cleaver Jonathan ( 2021)”The interrelationship of carpet weaving technologies and design in the work of James Templeton and Company Glasgow,carpet manufacturer,1890-1934”.PhD thesis
/https://theses.gla.ac.uk/82518//[e-mail].
Ushbu tezisda gilamni shakllantirish uchun texnik va madaniy ta'sirlar qanday o'zaro ta'sir qilganligi ,dizayn va ishlab chiqarishning asosiy omillari keltirilgan. Jeymsning Templeton and Company, Glasgow, ilgari Shotlandiyaning eng katta gilamchilik kompaniyasi hisoblangan.
Ishlab chiqaruvchilar yigirmanchi asrning boshlarida kompaniyaning ellik yillik o'sishiga e'tibor qaratgan .Zavodda to'qilgan gilamlar hozirgi paytda yaxshi namoyon bo'lmoqda.Hunarmandchilikda ustunlik qiladigan qiziqishlar va progressiv dizayn harakatlari Kjetil Fallan uslubida unchalik ahamiyatli emas va uni "an'anaviy" deb atalgan. Tezisning asosiy maqsadi -to'qima tuzilishi va dizayn jarayonini birinchi o'ringa qo'yish orqali gilam tadqiqotlarini elita shakllariga nisbatan tarixshunoslik nuqtai nazaridan tushunishlari uchun naqsh uslublarini kengroq Templeton arxiv yozuvlarini batafsil tekshirish qayta ishlashdan iborat.Oldingi tadqiqotlarda qo'llanilgan chizmalar, toshbosma va narxlar ro'yxati bo'lish imkonini berdi.Texnik imkoniyatlarni tahlil qilish maqsadida o'zaro bog'langan va ,gilam dizaynini shakllantirgan cheklovlar bular yaqindan kontekstuallashtirildi.
Zamonaviy savdo adabiyotlarini o'qish, dizayn bo'yicha qo'llanmalar, mebel jihozlari maslahat matnlari, ob'ekt tadqiqotlari va savdo kengashidan foydalangan holda haqiqiy ilmiy tadqiqotlar olib borildi.Milliy arxivlar (TNA) tomonidan yuritiladigan dizaynlar reestrining tushunchasi texnologik qulaylik ijtimoiy qurilish tadqiqotlaridan olingan Jeyms Templeton va Glasgow kompaniyasi Chenildan qanday foydalanganligini tahlil qilish texnologiyasidir.Yigirmanchi asrning boshlarida gilam to`qish uchun Axminster to'quv jarayonidan foydalanilgan.Ushbu tezisda gilam ishlab chiqarishning ijtimoiy-texnik uslubi mualliflik uslubi haqida mavjud uslublar bilan aralashadi. U ko'proq narsani , mexanizatsiyalashgan gilam to'qishni o'rganish uchun to'g'ri yondashuvni taklif qiladi.Tarixiy jihatdan Templetonning Chenille Axminster ishlab chiqarishini qayta tadqiq qilish natijalari shuni ko'rsatadiki,naqsh-saqlash ilgari e'tibordan chetda qolgan qimmatbaho imkoniyat bo'lishi hisoblangan.
Glazgodagi gilam dizaynerlari uchun o'tmishdagi ta'lim imkoniyatlarini o'rganish
dizayn amaliyotida texnologik va badiiy bilimlarning vositachiligini ko'rsatadi.
Oddiy rangli gilamlarning birinchi dizayn tarixi va yangi arxiv tadqiqotlari
Templetonning "sharq" dizaynlarining gilam tarixini rivojlanayotgan sohasidagi ob'ektlarni qamrab olgan va madaniy ahamiyati ko'proq narsani birlashtirishi keltirib o`tilgan.[6]
15.Istamov Zavqiddin Sa'dullayevich."O'zbek xalq amaliy san'atining rivojlanish bosqichlarini talabalarga o'rgatish metodikasi"nomli (M.A.D ni olish uchun )dissertatsiya.Samarqand.,2013.[7]
17.Halil Ibrahim Çelik., "Effects of Fiber Linear Density on Acrylic Carpet Performance.Article.Mar 2017.Journal of Engineered Fibers and Fabrics .12(1):111.DOI:10.1177/155892501701200101
Kesilgan tukli gilamlarning ko'rinishi piyodalar harakati va uzoq muddatli og'ir yuklar tufayli yomonlashadi. Ushbu buzilish odatda gilam yuzasida bo'shashgan tolalar tufayli loyqa ko'rinish yoki qalinligi yo'qolishi sifatida ko'riladi. Elyafning nozikligi ipning bir qator xususiyatlariga muhim ta'sir ko'rsatadi, shu jumladan birlashish, tekislik, mustahkamlik, qattiqlik va yorqinlik. Ushbu tadqiqotda kesilgan tukli gilam namunalarini ishlab chiqarish uchuniplarning bir xil chiziqli zichligidagi turli xil tolali zichlikdagi uchta akril iplar ishlatilgan. Elyafning chiziqli zichligining gilam yuzasida bo'shashgan tolalar va loyqalar miqdoriga ta'siri, uzoq muddatli og'ir statik va dinamik yuklanishlar ostida qalinligi yo'qolishi va yuklash-tushishdan keyin siqilishning tiklanishi o'rganildi. Eng yaxshi tolali iplar bilan ishlab chiqarilgan gilam yuqori koheziya tufayli bo'shashgan tolalarning eng kam miqdoriga ega edi. Eng yaxshi tolali gilam namunalari statik yuklanishda eng yuqori egiluvchanlikni va eng past qalinlikni yo'qotishni ko'rsatdi. Shu bilan birga, eng dag`al tolali gilam namunalari dinamik yuklashda qalinligining eng kam yo'qolishini va yuklash-tushirishdan keyin yuqori siqishni tiklashni ko'rsatdi.
Akril va polipropilen tolalar Wilton gilam sirtlari uchun eng ko'p ishlatiladigan tuk materiallari hisoblanadi. Akril va polipropilen tolalar uzun shtapel va filament shaklida qo'llaniladi. Akril tolalar yumshoq tutqichlari, yaxshi chidamliligi va yuqori yorug'likka chidamliligi tufayli afzallik beriladi [1-3]. Elyaflarning ishlashi gilamning ishlashiga ham ta'sir qiladi. Gilamlarning ishlash muddatini ma'lum mexanik ta'sirlardan keyin tashqi ko'rinishini baholash orqali baholash mumkin. Gilamlar kundalik foydalanishda oyoq tirbandligi va og'ir mebel effektlari tufayli statik va dinamik siqilishlarga duchor bo'ladi. Ushbu siqish effektlari tuk tanda iplarida egilish deformatsiyasiga olib keladi va bu gilamning ko'rinishini yomonlashishiga olib keladi. Gilam tuk tanda iplarining asl holatini tiklash qobiliyati tashqi ko'rinishni saqlash va chidamlilik ko'rsatkichlarini belgilaydi. Gilamlarning tashqi ko'rinishiga ta'sir qiluvchi boshqa parametr - bu sirtdagi bo'shashgan tolalar va tuklar miqdori. Ikki yuzli gilam to'qish jarayonida bir vaqtning o'zida ikkita tayanch mato to'qiladi va tuk tanda iplari sendvich tuzilishini olish uchun ular orasiga o'raladi. Tuk tanda iplar dastgoh kengligi bo'ylab o'zaro pichog'i yordamida kesiladi va ikkita alohida kesmali gilam olinadi (1-rasm). Qoziq materiali sifatida ishlatiladigan akril iplar shtapel sifatida ishlab chiqarilganligi sababli, kalta tolalar oyoq harakati tufayli ip tuzilishidan chiqib ketadi, bu esa gilam yuzasida bo'shashgan tolalar va burmalarga olib keladi (2-rasm). Bu holat gilamning ko'rinishini yomonlashtiradi va ayniqsa chaqaloqlar uchun sog'liq uchun xavf tug'diradi. Bo'shashgan tolalar miqdorini kamaytirish uchun to'quvchilik asosiy jarayonlaridan keyin ba'zi tozalash yoki pardozlash jarayonlari amalga oshiriladi. Shunga qaramay, bo'shashgan tolalar muammosi akril kesilgan tukli gilamlarda hali ham mavjud. Gilam ishlab chiqaruvchilari ushbu muammoni kamaytirish yoki butunlay yo'q qilish uchun vositalarni qidirmoqdalar. Biroq, piyodalar harakati natijasida gilam yuzalarida bo'shashgan akril tolalar miqdoriga ta'sir qiluvchi parametrlar yetarli darajada aniqlanmagan. Gilamning ishlashi bo'yicha tadqiqotlarning aksariyati siqilish bilan bog'liq Elyafning chiziqli zichligi to'qimachilik mahsulotlarining mexanik va estetik xususiyatlariga muhim ta'sir ko'rsatadi . U ipning birlashishi, mustahkamligi, yigiruv chegaralari, tekislik va mato xususiyatlari, shu jumladan qattiqlik va drape kabi xususiyatlariga ta'sir qiladi. To'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan tolaning chiziqli zichligini kamaytirish tutqichni yumshoqroq va yorqinroq ko'rinishga olib keladi . Adabiyotda tolaning chiziqli zichligining gilamlarning siqish ko'rsatkichlariga ta'siri bo'yicha faqat bitta tadqiqot mavjud. Shayxi va boshqalar turli chiziqli zichlikdagi tolalarning bir nechta aralashtirish nisbatlaridan foydalangan holda tayyorlangan akril gilam namunalarining siqilish xususiyatlarini o'rganib chiqdi. Aralashtiring. Instron valentlik sinov qurilmasi yordamida siqish yuki qo'llanildi va siqilish energiyasi, dekompressiya energiyasi, gilamning siqilish chidamliligi va nisbiy siqilish o'lchandi. Biroq, statik va dinamik yuklanishdan keyin qalinligi yo'qolishi tekshirilmagan. [8]
19.Kadir Bilisik.,Nesrin Sahbaz.,Nedim Erman Bilisik., "Fiber Architectures for Composite Applications.Chapter.Jan 2015
Xulosa Ikki o'lchovli (2D) va uch o'lchovli (3D) mato arxitekturalari,
usullar, jarayonlar va ularning ba'zi xususiyatlari ushbu bobda ko'rib chiqilgan.
Strukturaviy kompozitlar uchun 2D to'quv, o'ralgan, trikotaj va to'qilmagan matolardan foydalaniladi.
lekin ular qatlamlar orasidagi delaminatsiyani namoyon qiladi. Uch o`lchovli matolar, ustida
boshqa tomondan, ochiq tuzilishga va past mato hajmi ulushiga ega. Ammo samolyotda
uch o`lchovli matoning xossalari ±burchakli iplar tufayli bir hildir. 3D to'qilgan matolar
z-tolalar tufayli delaminatsiyani ko'rsatmaydi. Biroq, past tekislikdagi mexanik xususiyatlarga ega
xususiyatlari. 3D naqshli matolar ham delaminatsiyani ko'rsatmaydi, lekin ular past
transvers (to'ldiruvchi) iplarning etishmasligi tufayli ko'ndalang xususiyatlar. Multiaxis 3D trikotaj
matolar delaminatsiyani ko'rsatmaydi va buning natijasida tekislik ichidagi xususiyatlar yaxshilanadi
±bias ip qatlamlari, lekin qatlamlar soni uchun cheklovlar mavjud. Xuddi shunday,
multiaxisli 3D to'quv matolari ham bir nechta qatlamlarga ega va hech qanday delaminatsiyaga uchramaydi
z-tolalar tufayli va tekislik ichidagi xususiyatlar ±burchak ip qatlamlari tufayli yaxshilanadi.
Biroq, multiaxis 3D texnikasi hali rivojlanishning dastlabki bosqichida va bu
uchun ko'p o'qli 3D preform ishlab chiqarish kelajakdagi texnologik muammoli kompozit dasturdir.
Eng zamonaviy to'quv dastgohi 3D ortogonal to'quv matolar olish uchun o'zgartirildi.Misol uchun, uchta qattiq rapira o'rnatilgan dastgohlardan biri Dobby tipidagi shodalarni boshqarish tizimlari bilan 3D to'quv preformini qilish uchun aylantirildi.31-rasmda ko'rsatilgan. Yangi to'quv dastgohi ham har xil to`qima olish, qirqma 3D to'quv matolar shakllantirish uchun mo'ljallangan. Boshqa tomondan, maxsus ishlab chiqilgan
to'quv dastgohlari asosida 3D ortogonal to'quv preform ignabargli va konusning mo'rtligi kabi strukturaviy qismlar ishlab chiqarish uchun ishlab chiqilgan.

31-rasm a An'anaviy to'quv dastgohi. b 3D ortogonal to'qilgan matolarni ishlab chiqaruvchi yangi to'quv dastgohi. [9]
20.Kadir Bilisik., "Multiaxis three- dimensional weaving for composites: A review.Article.May 2012
Zamonaviy to‘quv dastgohi uchta qattiq rapiraga ega bo'lgan gilam to`qimasi uchun dastgohlardan biri 3D ortogonal toʻqilgan mato ishlab chiqaradi o‘zgartirildi. To'qimachilik tadqiqotlari jurnali.
24.Tao Huang.,Yanling Wang.,Gang Wang., "A Review of the Mechanical Properties of a 3D Woven Composite and Its Applications.Article.Jul 2017.
Dobby va Jakkard kabi an'anaviy texnologiyalar standart sanoat dastgohlaridir.3D preformlarni to'qish uchun bir nechta usullardan foydalanish mumkin.3D ortogonal to'qilgan preformlarni ishlab chiqarish uchun maxsus mo'ljallangan to'quv dastgohlari mavjud ignabargli va konussimon maydalagich kabi strukturaviy ilovalar uchun ishlab chiqilgan. To'quv dastgohlari ham igna yoki rapira-naycha kiritish tamoyiliga asoslanadi. King 3D to'qimachilikni ishlab chiqdi.Yo'naltirilgan filamentlar guruhida 2D tarmog'ida filamentlarni to'qish orqali yig'ish 3D mustahkamlash o'qini aniqladi. Z yo'nalishidagi iplar statik bo'lib qoldi. X iplar dastlab joylarga kiritilgan , so'ngra Y iplari. Ushbu yig'ilish a deb nomlangan.Bir-biriga bog'lanmaydigan to'quv qurilmasi. Fukuta ixtirosi, bu to'quv amaliyotida an'anaviy hisoblanadi qo'shilgan tolalarni joylashtirish usullari. Bo`ylamasiga (Y) iplar kiritildi
teshilgan taroqli taxta orqali massiv sifatida. Vertikal (Z) iplar sifatida tartibga solingan
gorizontal iplarni kiritish uchun egilgan ignalar tanlash. Gorizontal iplar (X) edi
bir qator rapiralar yordamida vertikal egilgan ignalar tomonidan yaratilgan bo'shliqlar orqali kiritiladi.[11]
26.Seyed Mahmoud Tabatabaei. " Modeling the Performance Properties on Woolen Handknotted Carpets using Res...Methodology.Article.Jan 2014
Ushbu tadqiqotda asosiy maqsad ishlashni bashorat qilishdir
javob yuzasi yordamida jun qo'lda bog'langan gilamlarning xususiyatlari
metodologiyasi (RSM). ning qalinligini yo'qotishni ko'rib chiqdik
sirt qoziq iplari (TL) va siqilish chidamliligi indeksi (TI) kabi
siqish xususiyatlarining vakili va rang farqi
qoziq iplar indeksi (DE), tup o'lcham indeksi (TS) va teksturaning tekisligi
ko'rinish xususiyatlarini ifodalovchi indeks (ET).
Turli xil o'n sakkizta jun qo'lda to'qilgan gilam namunalari
konstruktiv spetsifikatsiyalar ishlab chiqarildi. Gilam namunalari edi
4000, 8000 va 12000 baraban aylanishlariga duchor bo'lgan (kiyish omili)
Hexapod stakan tester yordamida. Ayni paytda, ishlash xususiyatlari
namunalari asl va eskirgan gilamda tekshirildi
namunalar. Faktorial eksperimental dizayn va javob yuzasi
Har bir ishlash xususiyatini modellashtirish uchun usul qo'llaniladi.
Ba'zi dastlabki modellarni optimallashtirish uchun Box-Cox transformatsiyasi amalga oshirildi
ishlatilgan. Bundan tashqari, turli xil o'zgaruvchilarning hissasi aniqlandi.
Modellar kerakli moslikni va yuqori sozlangan R2 qiymatlarini ko'rsatdi
natijaga erishildi. ANOVA testi olingan modellarni ko'rsatdi
5% sezilarli darajada amal qiladi
Asosan, qo'lda to'qilgan gilamning to'quv usullari
yuzlab yillar oldin bo'lgan protseduralar bilan bir xil. Faqat
dastgohlarning konstruksiyalari va ish texnologiyasi biroz o'zgardi
vaqt. So'nggi yillarda qo'lda to'qilgan gilam sanoati paydo bo'ldi
kabi tegishli sohalarda sezilarli yaxshilanish va rivojlanish
ranglar va o'lchamlarning xilma-xilligi, standartlashtirish, etkazib berish muddati va
mashinada ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan raqobat qilish qobiliyati. Odatda, bunda
kesilgan qoziqli gilam, qoziqli iplar juft-juft halqa iplariga ikkita ostida bog'lanadi
tugun turlari, simmetrik (turkcha) yoki assimetrik (forscha) tugunlar
1-rasmda ko'rsatilgan [1-3].
Gilamning xizmat qilish muddati odatda uning yomonlashishi bilan belgilanadi
uning tashqi ko'rinishi va sirt qoziq iplarining mexanik ishlashi
foydalanish. Yuzaki qoziq iplari asosan eksenel o'rtasidagi kuchlarga ta'sir qiladi
*Muxbir muallif: Seyid Mahmud Tabatabai, Toʻqimachilik boʻlimi
Muhandislik, Isfaxon Texnologiya Universiteti, Isfaxon 84156-83111; E-mail:
[e-mail]
Qabul qilingan sana: 2013 yil 12 avgust Qabul qilingan sana: 2014 yil 27 sentyabr Nashr qilingan sana: oktyabr
01, 2014 yil
siqish, egilish va bunday inson kundalik davomida uzaytirish
tik turish va yurish kabi harakatlar, shuningdek, statik va dinamik
ko'chma mebel va boshqalar kabi ommaviy tovarlarning bosimi
uy-ro'zg'or buyumlari [4,5].
Ko'pincha, birlamchi tadqiqotlar dinamik mexanik deb hisoblangan
gilam qoziq iplarining siqilish yuki ostidagi xossalari. gilamlar
siqilish va qalinligi kabi siqilish xususiyatlari
statik va dinamik yuklash sinovlari ostida yoki keyin o'lchangan yo'qotish
[2,5-8]. Shu nuqtai nazardan, bir nechta nazariy modellar taqdim etildi
Bir necha tadqiqotchilar tomonidan oxirgisi elastik saqlashga asoslangan
kesilgan qoziqning siqilish harakatini baholash uchun energiya
gilamlar [9]. Bundan tashqari, boshqa dinamik siqish xususiyatlari
gilam qoziq iplari bir qancha o'ziga xos xususiyatlar bilan ajralib turadi
stress-deformatsiya siqish egri chizig'idagi siqish moduli, shu jumladan,
siqish va qayta tiklash energiyasi va energiyani yutish yoki histerezis
ta'siri [10,11]. Norton va boshqalar. [12] to'g'ri siqilish haqida xabar berdi
qoziq iplarining xulq-atvori va mexanik reaktsiyasi samarali bo'ladi
gilamdagi inson faoliyatida yaxshi qabul qilingan qulaylik.
Ba'zi tadqiqotchilar asosiy xususiyatlarni o'rganishdi
qo'lda to'qilgan gilamlardan. Panti va boshqalar. [1] chidamlilik tekshirildi,
siqilish, qalinlikni yo'qotish, aşınma davrlari va chidamlilik
gilam namunalarining ishlash yoki funksional xususiyatlari sifatida omil
va tugun zichligi muhim ta'sir ko'rsatishini ko'rsatdi
bu xususiyatlarning aksariyatini aniqlang. Mirjalili va Sharzehi
[2] ta'sirni tekshirish uchun qalinlikni tiklash indeksini aniqladi
Gilam namunalarining jun sifati, tugun zichligi va qoziq balandligi (
Forscha tugun) statik yuk ostida. Shunday qilib, bu boshqacha ekanligi aniqlandi
gilamlarning strukturaviy parametrlari, xususan, tugun zichligi va qoziq
balandligi, shuningdek, qoziq iplarining texnik xususiyatlari aniq samarali edi
siqish xususiyatlarini va shuning uchun ishlash xususiyatlarini aniqlash
gilamlarning [2,5-7,13].[12]
27. Erdem Koç.,Nihat Celik.,Muhsin Tekin., " An Exprimental Study on Thickness Loss of Wilton-Type Carpets Produc...Carpet Behavior "Article.Oct 2005.FIBRES TEXT EAST EUR
Turkiyadan turli xil tukli materiallar (jun, akril va PP), 1/3 V tipidagi va Wilton tizimida yuzma-yuz to'qilgan uchta gilam uzoq muddatli og'ir statik yukdan so'ng siqilishda qalinligi yo'qolishini baholash uchun ishlatiladi. Sinovlar xalqaro miqyosda qabul qilingan standart usullarga muvofiq shartli sinov laboratoriyasida o'tkazildi. Siqilish sezuvchanligi yoki siqilish sezuvchanligi S (%), doimiy deformatsiya DP (%), elastiklik E (%) va egiluvchanlik R (%) sifatida tavsiflangan xarakterli parametrlar gilamlarni yuklashdan oldin o'lchangan qalinliklar yordamida hisoblab chiqilgan va turli tiklanish davrlaridan keyin va bu davrlar orasidagi qalinlik farqlari (yoki deformatsiya darajalari). Ushbu tadqiqot statik va dinamik yuklanishda gilamlarni tekshirishning bir qismini tashkil etadi va faqat statik yuklash natijalarini o'z ichiga oladi.
Kirish
Gilamlar ko'pincha pol qoplamalari uchun keng qo'llaniladigan to'qimachilik materiallaridir. Umuman olganda, to'qilgan gilam - bu uch xil ipdan, ya'ni tuk, tanda va arqoqdan tashkil topgan uch o'lchamli to'qimachilik konstruktsiyasi. Vilton yuzma-yuz gilam toʻqishda bir vaqtning oʻzida ikkita bir xil gilam (pastki va ustki gilam) toʻqiladi. Ushbu ikki gilamni birlashtirgan tuklar to'quv mashinasida o'rtadan kesiladi, to'qish paytida ikkita alohida gilam olinadi. Mashina gilamlarida tuklar V yoki U shaklidagi kichik ipli segmentlardir. Tukli iplar tanda uchun halqa uchlariga parallel bo'lgan ip o'ramidan beriladi. Tuklar zamin va arqoq orasiga kiritiladi va to'quvda urish va kesishdan keyin hosil bo'ladi. Tuklarning o'zaro bog'lanishi asosan zamin matoning birinchi, ikkinchi yoki uchinchi to'quviga mos keladi. Yagona rapirali to‘qishda to‘quv iplari shodalarga, biri pastki, ikkinchisi esa ustki gilam uchun kiritiladi. Shunday qilib, har bir to'quv ipida tuk tipi hosil bo'ladi. U har bir to'quv uchun bitta tuk qatoriga ega bo'lgani uchun va V shaklida bo'lgani uchun, bu asosiy tuzilma 1/1 V-turi deb ataladi. Ikki rapirali to‘qishda ikkita rapira bir vaqtning o‘zida hosil bo‘lgan ikkita shodaga ikkita to‘qilgan ipni kiritadi, ulardan biri pastki gilam uchun, ikkinchisi esa yuqori gilam uchun. Shunday qilib, tuk tipi har ikki to'quvda hosil bo'ladi; bu struktura 1/2 V tipidagi deyiladi. Ushbu tadqiqotda tuk tipi har uch to'quvda hosil bo'ladi va shuning uchun 1/3 V-tipi deb ataladi. 1-rasmda Wilton tipidagi gilamning odatiy yuzma-yuz to'qish printsipi ko'rsatilgan. Eng so'nggi texnologik ishlanmalar va gilam tuzilmalari haqida ko'proq ma'lumotni boshqa joylardan topish mumkin [1-3].