Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni samarali amalga oshirish

Moliyaviy tizim funksiyalari 
 
Ularni yanada aniqroq tarzda quyidagicha ifodalasa bo‘ladi: 
Resurslarni vaqt (zamon) va 
makonda joylashtirish
Riskni boshqarish 
(riskiy boshqaruv) 
Hisob-kitob- 
to’lov tizimi
Moliyaviy tizim funktsiyalari 
Stimullashtirishning psixologik 
muammolarini echish
Resurslarning birlashishi va 
kapitaldagi ishtirok 
ulushining bo’linishi
Informatsion qo’llab-quvvatlash 
(axborot ko’magi) 

---

38 
• 
iqtisodiy resurslarning 
vaqt (davr) bo‘ylab (bo‘yicha), davlat chega-rasi 
orqali va iqtisodiyotning bir tarmog‘idan 
boshqasiga o‘tish (joyini o‘zgartirish) 
usulini ta’minlash;
 
• 
riskni boshqarish (riskiy boshqaruv
usullarini ta’minlash; 
• savdoga imkon yaratadigan 
hisob-kitobni amalga oshirish va kliring
usullarini ta’minlash; 
• 
moliyaviy resurslarni birlashtirish 
va turli 
korxonalarda egalik-ning 
bo‘linishi 
mexanizmini ta’minlash; 
• iqtisodiyotning turli tarmoqlarida qaror qabul qilishning markaz-
lashtirilmagan jarayonini muvofiqlashtirish imkonini beradigan 
narx-navo (baho) 
axboroti
bilan ta’minlash;
• 
stimullashtirish muammolarini hal qilish
usullarini ta’min-lash. 
Bu muammolar bitim ishtirokchilaridan biri boshqasi bilmagan axborotga 
egalik qilganda yoki ishtirokchilardan biri ikkinchisi nomidan agent (komissioner) 
sifatida ish ko‘radigan vaziyatlarda yuzaga keladi. 
Ushbu bobning keyingi o‘rinlarida yuqorida sanab o‘tilgan moliyaviy tizim 
barcha funksiyalarining to‘liqroq tushunchasini berishga va ularning xarakteri vaqt 
(davr, zamon) o‘zgarishi bilan qay tartibda o‘zgarib borishini ko‘rsatishga harakat 
qilamiz.
Moliyaviy tizim iqtisodiy resurslarning vaqt (davr, zamon) bo‘ylab 
(bo‘yicha), geografik hududning biridan boshqasiga, shuningdek, iqtisodi-yotning 
bir tarmog‘idan boshqasiga (o‘tish) joyini o‘zgartirish usulini ta’minlaydi.
Ko‘p hollarda moliyaviy oqimlar harakati jismoniy yoki yuridik shaxs 
bugungi kunda o‘zining mablag‘ini boshqa shaxsga kelgusida o‘rniga o‘rin boshqa 
mablag‘ni olish uchun, va aksincha, berishiga asoslangan. Talabalarga qarzlar, uy 
sotib olish qarzlari, jamg‘arilgan pensiya va ishlab chiqarish quvvatiga kapital 
qo‘yilmalar – ushbu barcha operatsiyalar resurslarni vaqt (davr, zamon)ning bir 
nuqtasidan boshqasiga o‘tishi (joylashuvi)ga olib keladi. Ushbu kabi 
vaqt (davr, 
zamon)lararo
resurslarning joylashuvi
35
uchun shart-sharoitlarning ta’minlanishi 
moliyaviy tizim funksiyalaridan biri hisoblanadi.
Masalan, agar talabalarga oid qarz
 
mavjud bo‘lmaganda edi, ko‘pchi-lik 
yoshlar, ularning oilalarida keyingi ta’lim olishiga mablag‘ yo‘q bo‘lganligi bois, 
oliy ma’lumotli bo‘lishdan bosh tortishlariga to‘g‘ri kelar edi. Xuddi shuningdek, 
ko‘plab tadbirkorlar, agar aksionerlardan yangi, odatda riskning yuqori darajasi 
bilan xarakterlanadigan kompaniyalar tuzish uchun pul olish imkoniyatiga ega 
bo‘lmaganlarida, o‘zlarining biznes-lari bilan shug‘ullana olmagan bo‘lar edilar. 
Moliyaviy tizim resurslarni vaqt (davr, zamon) bo‘ylab joylashuviga yordam 
berishdan tashqari, resurslarning makonda joylashishida ham juda muhim rol 
o‘ynaydi. Ba’zida u yoki bu biznes-loyihani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan 
kapital undan yuqori samaradorlik bilan foydalanish mumkin bo‘lgan joydan juda 
uzoqlikda joylashgan bo‘ladi. Masalan, Germaniyada uy xo‘jaliklari 
O‘zbekistonning biron-bir joyida yuqori samara bilan ishlatish mumkin bo‘lgan 
kapitalni pul mablag‘larini jamg‘arib borish yo‘li bilan yig‘a oladilar.
 
Moliyaviy 
35
Bu o‘rinda “
intertemporal”
so‘zining so‘zma-so‘z tarjimasi “vaqtlar orasida” degan ma’noni bildiradi. 

---

39 
tizim ham pul resurslarini Germaniyadan O‘zbekistonga ko‘chib o‘tishiga yordam 
beradigan bir qator mexanizmlarni taqdim etadi. Ulardan ikkitasini keltirsak 
yetarli: birinchidan, nemis fuqarolari O‘zbekiston kompaniyalari chiqargan 
qimmatli qog‘ozlarni sotib olishlari mumkin; ikkinchidan, Germaniya banklari 
O‘zbekiston firmalariga qarz berishlari mumkin. 
Amaliyotning ko‘rsatishicha, iqtisodiyotning rivojlanib va murakkab-lashib 
borgani sari moliyaviy tizim uning sub’ektlarini pul resurslarini vaqt bo‘ylab va 
makonda ko‘chirib o‘tkazish (o‘tish, joyini o‘zgartirish)ning samarali usullari bilan 
ta’minlashda tobora muhim rol o‘ynamoqda. Bugungi kunda mavjud bo‘lgan 
bozorlar va moliyaviy tizim vositachi-larining o‘ta murakkab tarmog‘i yapon 
ishchisining pensiyaga oid jamg‘ar-masini amerikalik yosh oilalarga uy sotib 
olishlarini 
moliyalashtirish 
uchun 
ishlatilishiga 
imkoniyat 
yaratmoqda. 
Shuningdek, turli xil innova-tsiyalar ham iqtisodiyot samaradorligini oshirishga 
katta imkoniyatlarni vujudga keltirmoqda. Ular tufayli defitsitli pul resurslari vaqt 
(zamon) va makon bo‘ylab ko‘chirib o‘tkaziladi. Pul resurslari yuqori daromad 
keltirmaydigan joydan oqib keladi va katta foyda keltiradigan joyda ishlatiladi. 
Masalan, faraz qilaylik, barcha oilalar o‘z jamg‘armalarini uyidan tashqariga 
chiqmasdan investitsiya qilishga majburlar. Bunda “A” oila jamg‘armasi bo‘yicha 
yillik daromadlilik stavkasi bor-yo‘g‘i 2%ni tashkil etadi, “B” oila esa o‘zining 
jamg‘armasidan yiliga 20% daromad olish imkoniyatiga ega. “A” oilaning 
jamg‘armasini jalb qilib, “B” oilaga qarzga beruvchi investitsion kompaniya tuzish 
yo‘li bilan ikkala jamg‘ar-maning samaradorligini oshirish mumkin.
 
1-nazorat uchun savol 
Moliyaviy tizim orqali vaqt bo‘yicha (bo‘ylab, orasida) pul resurslarini ko‘chirib 
o‘tkazishga misollar keltiring. Ushbu resurslarni ko‘chirishning samaraliroq usuli mavjudmi?