Мамлакатимиз раҳбари И

Ицтисодий психологиянинг долзарб муаммолари
^ бозор муиосабатларига ўтиш шароитида ҳар қавдай
ишлаб чиқариш муаммосининг ижтимоий психологик томониаи аниқлаш лоэимлнгини ҳаётнинг ўзи талаб қнлмоқда. Чунки янгача бозор муносабатларнни ҳаётда амалга оижрадиган, уни такомнллаштирадиган су&ьектлар — булар алоҳнда шахслар бўляб, уларнинг индивядуал ҳанда гуруҳдаги фаолликлари, муносабатлари тизими, уставовкалари, ўз меҳнатига субъектив иуносабатлари, ундан қони^ишлари ва самарадорлнгн ҳакидаги тасаввурлари, ҳиссиетдари етакчи роль ўйнайди. Айниқса. ҳозирги шаронтда корхоналарнинг мустақиллиги, хусусий корхоналарнинг кўпайиб бораётгаклиги, тадбиркорлик ва мулкчилик психологиясининг такомиллашуви, уллр шакл — шамойилларинннг кун сайин кўпайиб бориши инсоннинг ишлвб чиқаришнинг объекти ҳамда субъекти сифатидаги мавқенни ўзгартириб бормоқда. Бу ўринда айниқса, меҳнат самарадорлигини теъминловчи омнллардав бири одамларнинг бир - бирларига ажтимонй —психологик таъсири масаласини ўрганиш, унинг турли ишлаб чиқарнш ва иқтисодий муяосабатлар шароитларида таъсирчан ва самарали усулларини қўллай билшпни ҳам раҳбарларгд, ҳам ишчи ~ ходимларга ўргатиш муаммосини келтириб чиқарди. Зеро, янгича бозор муносабатлари кишилар ўртасидаги муносабатларда маълум ўзгартнришларни келтириб чиқардики, энди хар бир шахснинг ўз мехнати, унинг самараси ёки ундан қониқишидан кўра, жамоа ва гурухдаги ўзаро муносабатларни умумий ва шахсий манфаатдорлик доирасида мувофиқлаштириш ва яхшилаш муаммосини хар қачонгидан ҳам долзарб қиляб қўйди.
Шуни алохида таъкиддаш ўринлики, иқтнсодиёт ёки ишлаб чиқариш тушунчалари доимо одамлар тасаввурида бирор моддий неъматлар ишлаб чиқариш, яратиш орқалн ўз мо.лдий манфаатдорлигини та-ьнинлаш, ўзи ва оиласи моддий эхтиёжларини қондиришга алоқадор бўлиб келгвн, ва қолаверса, меҳнат тушунчаси доимо ижтимоий мохият касб эттак, Ҳозирги шароитда ушбу тасаввурлардаги айрим ўзгаркшлар шунга бориб тақалмоқдаки, бир томондан, бозор — ҳар бир шахсни нима қилиб бўлса хам, ўз МОДДИЙ ва маънавий эҳтиёжларини қомдириш йўлларини ўзи мустақил равишда топишга ундаса, вккивчи томондан, эҳтиёжни қондириш воситаси ва йўли яна ўша ижтимокй табиатли меҳнатдкр. Яъни, жамиятдан ташкарида, укингсиз, ишлйб чяқариш жараёкининг ўзи ҳам бўлиши мумкин эмаслигини англаш даражаси ҳар қачонгидан юқори бўлмоқда.
Охирги холат айни ҳозирги даврда инсон омили, шахсвй таъсир ва ижтимоий - психологик таьсир масалаларини ўрганиш ва керак бўлса, одамларга атайлаб ўргатиш масалосиня кун тартибига қўймоқдаки, бу - иқтисодий психологиянинг тадбиқий амалий соҳадаги предметинн белгилайди. Демак, бозор муносабатларини мувофшушитириш, унн бошқариш ва одамларни бу шароятларда янгича тафаккур ҳамда янгича царашлар билан мақсадга мувофиқ тарзда фаолият кўрсатишга ўргатиш мумкин. Бу ҳар бир жамоалар ва ташкилотлардаги одамлар ўртасидаги мураккаб расмий ва норасмий ўзаро муносабатларни мувофиқлаштиришдан тортиб, тижорат ва тадбиркорлик борасида мулкдорлар ва эхтиёжмандлар, ўзлаштирувчилар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, уларни бошқариш ва ўзаро манфаатли бўлиш маса,\аларини ўз ичига олади. Айниқса, юқоридаги муаммолар жамиятни турли бўғинларда раҳбарлар олдига ўзига хос масъулиятларни қўйдики, бу янгича бозор иуносабатлари гаароитидаги рахбарларш* шахг психологияск ва уни бошқариш борасяда билимдонроқ, лаёқатлироқ. ўз билвмларшш турлн ўзгарувчан шаровтларда энг мзқбул тарзда амалга опгара оладигац, одамларнинг нпдинидуал лаёқат ва қобилиятларига кўра саралай оладиган, ишга рағбатлантиришнинг энг таъсирчан восвталаридан ўз ўраида фойдалана оладиган, психологик таъсирнинг барча усулларидан бохабар бўлишини талаб қилади. Бундан ташқари, бугуяги рэхбар ишни ташхил этиш, гурухларни шакллантиришда унинг шаклланнш қонунларини билипш, одамлар сони ва сифати, профессиовал етуюшк масалаларида нжтимоий — психологик нуқтаи наэардан билимдон бўлиши шарт.
Мустақил Ўзбекистонда ривожланишнинг дастлабки даврлариданоқ ҳукумат ва Президеитимиз И. Каримов томонидан илгари су-рилган муаммолардан бири шу эдики. ёшларнн мураккаб бозор муносабатларига тайёрлаш, уларда янгича тафаккурнк «шакллантириш бўлиб, бу зйнан му.\кчилигашнг янги шаклларв борқарорлашипш жараёнига янги авлодни психологик куқтаи назардан тайёрлашни назарда тутар эди.
Бу ва бошқа ҳаёт тақозоси бвлан пайдо бўлаётган масалалар ишлаб чиқариш, савоат ва корхоналар, хусусий ва кичик корхоналар фаоляятини такомиллаштириш, улар фаолияти самарадорлитни зпгаршпга тааллуқли бўлган қатор муаммоларни газага келтирдикл, уларга қуйидагилар киради:
а) Иқтисодиётнинг таркибий тизимларн ва бўғинларида (корхона, ташкилот ва муассасаларда) одамларнинг гурух ва жамоаларга бирлшитиришга алоқадор муаммолар. Бунда самарадорлик нуқтаи назаридая одамлар сони масаласи мухнм бўляб, ҳозирда мавжуд жамоаларда одамлар сони 5—6 тадан тортиб 100 ваундан ортиқ кишилар гурухи бўлиб, бу борада аниқ бир тавсиялар ишлаб чиқиш масаласи изланувчилар оддида турган вазифаларни англашни қийинлаштиради. Демак, ншлаб чиқаряш ва саноатнинг ўзига хослигини инобатга олган ҳолда, одамларнинг бирлашяб, жамоа бўлиб ишлашэда ула^ни гурухлаштнришнинг энг оптимал шартлари қаадаилигини ўрганиш ишлаб чиқариш муносабатларини такомкллаиггариш "калитн"ни топишга ёрдам беради. Лекян шуни назарда тутиш лозимки, хар хил гуруҳларда таққэслаш йўли билан излалишлар олиб бориш ва бирининг натижасини иккинчисига кўллаш мумкия эмаслипши ёддан чиқармаслик керак. Шахсга индивйдуал ёндашган сингари, хар бир ишлаб чиқариш бўғиншганг ўзига хос табиати ва шарт— шароитини хисобга олган ҳолда бошқарув ишларини ташкил этиш керак;
б) бирламчи ишлаб чиқариш гурухларидага раҳбарлар
ижтимои^ —психологик мавқеининғ турлича эканлиги, яънн смена устасидан тортиб, корхонанинг раҳбаригача бўлган бошқарув тизнми ўрганнладиган бўлса, уларнинг хақ - хуқуқлари, имконияглари, лавоэимидак калиб чиқадиган ҳуқуқлари ва бурчлари ^ар хил бўлгани учун ҳам уларнинг реал жамоа ва гурухлардаги мэвқелари, таъсир кучдари хар хил бўлади. Ву нарса раҳбарларга турлича талаблар тизимини ишлаб чиқишии тақозо этади;
в) кўп ҳолларда бирламчи ишлаб чиқариш гурухларида бвттадан ортиқ рахбар бўлиб қолади. Масалон, смена муҳандиси ва цех бошлиги, агар уларнинг раҳбарляк усуллари турлича бўлса, бу ҳам муҳим ижтимоий-психологик омил сифатида корхона ва ишлаб чнқаришнинғ самарасига ўзининг таъсирин» ўтказади;
г) ҳозирги бозор шароитида ишлаб чяқаришни ташкил этнш
ва хўжалнк юритишнинг турлича шакллари, турли жамиятлар
(ҳиссадорллк, жамоа, давлат хўжалиги, хусусий мулкчилик ва
бошқалар) шаклида иш юритаётганлиги ҳа[> турля корхоналарни
бошқаришни такомиллапггарши мақсадида улардаги псвхологак
мухитни мўътадиллаштириш ва ижтимоий фаолиятни
такомиллаштиришникг ўэш-а хос психологик механизмларини ўз
ўрнида ўрганишни талаб қилмоқда;
д) айни бозор талаблариддн кслиб чяқ^ан ҳолда иқтисодиётни
такомиллаштнриш, ишлаб чиқаришни бошқаришни
мувофиқлаштирувчи хизматлар тизими, хусусан. маркетинг
хизмати, амалий психологик хизматни жойларда кенг кўламда
жорий ртиш, бунга малакали мутахассисларни жалб этиш,
маърифий ишлар, ташкилий тадбирларнянг самарадорлигани
ошириш борасида кевг қамровли идмий—амалий ишларни йўлга
қўйишни тақозо этади.
Мутахассисларни бўлғуси касб —корга психологик жиҳатдан таяёрлаш, раҳбарлар ва раҳбар заҳирасини ўқитиш иуаммонн ечишнинг бнр томони бўлса, унинг муз^им иккинчи томони — корхояа ва ташкилогларда ижтимоий хизматни таъминловчи психолог ва соцнолог кадрларни тайёрлаш ва бу борадагн жамият эҳтиёжини қондиришдир.
Ҳозиргача иқтисодиёт, ишлаб чиқаришга алоқадор йўкалишда ўтказилган психологик тадқяқотлар саноат бирлашмаларидаги алоҳида ишлаб чиқариш гурухларидаги ижтимоий- психологик мухитни ўрганишга қаратилган бўлиб, уларда ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги, ишчиларнинг ишга муносабати, гурухдаги нормаларга бўйсунишлари, рахбарларни идрок қилишлари ҳамда ударнииг касб ва лавоэимларига алоқадор кутишлари каби жараёнлар ўрганилган. Кўплаб тадқиқотларда жамоадаги психологик музрпта расмий ҳамда норасмий раҳбарлик — лидерликнинг таъсири, лидерлик сифатларининг шаклланиши, фаолият ва ўзаро муносабатларда намоён бўлиши шартлари анча мукаммал ўрганилган. Лекин охиргн пайтларда жамиятда амалга оширнлаётган нқтисодий ислоҳотларнинг айни ишчи ходимлар, рахбарлар, умуман меҳнат кишиси томонидан идрок қилиниши, янгича иқтисодий шарт — шароитларга одамларнинг мослашуви — ижтимоий адаптация жараенлари, мулкчилар гурухи, умуман. мулкчилик психологиясининг бизнинг шароитимизда шаклланиига хусусиятлари бўйича махсус тадқиқотлар ўтказилгани йўқ.
Шунинг ^ам ижтимоий психологлар ҳамда иқтисодчилар, менежмент сохасидаги мутахассисларнинг ш^ин келажакда ушбу тадқиқот й'налишларшш ажратиш мумкин;
I Иқтисодкй пакология ҳам иқтисодиёт, ҳам психология фянлари оралиғида пайдо бўлган фан бўлгани бонс, бу иккала илмий йўналишлар кооперациясини мувофиқлаштирган ҳолда, Ўзбекистон шароитида энг долзарб илмий тадқиқот йўналяшларшга белгилаб олиш ва мақсадли изланшилар олиб бориш.
2. Турли яшлаб чиқариш жамоалари аъзолари ўртасидап!
вертякал ўзаро муносабатларнинг этнопсихологик хамда ижтимоий—
ицтисодий хусусиятдарини ўрганиш. Раҳбарлик, унинг жамоа
томонидан идрох қилиниши — ижтимоий перцепция, хар бир
аъзони бошқарув ва раҳбарлик тазинидага ўрни ва ролини ўрганиш.
бошқарув услубларининг самарадорлиги ва улардан қониқиш
масалалари, рахбар кадрларни шшшб чиқаришншгг турли аспсктларига
мақгадди псшсологик тайёрлашнииг методикаси ва техникасининг
омилкор усулларини амаЛда ^ўллаш, улар^ш такомиллаштирши,
умуман ўқитишнинг бозор муносабатларига мос та-ьсирчаи
педагогик технологияларики шплаб чвқвш ва х—зо,
Жамоа аъзолари ўртасидаги горизонтал ўзаро муносабатлар
ва уларшшг иқтисодиЙ кўрсатгичларга таъсири, жамоанинг
уюшганлиги, аъзолар ўртасидаги нсихологик мослик ва конформизм
ҳодисалари, шплаб чиқариш зиддиятлари ва уларнв башорет қилиш,
мувофиқлаштириш, бошқариш ва бартараф эпшгаинг психологик
омилларшш ҳудудий шарт—шароитларда ўрганиш ва ҳ —зо.
Мехдат ва ишлаб чиқариш категорияларига одамларнинг
муносабатлари, жамоаларда меҳнатдан қониқишнинг эахиравий
шартларини билишн, мсхнат унумдорлигшш таъминловчи барча
иқтисодий. психологик, гигаеник нормаларв, мехнат мотивлари
масалаларшш комплекс тарзда ўрганиш.
5. Тадбиркорлик психолагияси аа унинг янгича мехнат
муносабатлари шаронтларида намоён бўлиши хусусиятлари, шахс
ва жамиат манфаатлари мутаносиблиги ва уйгунлигини
шакллантиришнинг психологик омилларини ўрганиш.
6. Янгича бозор муносабатларни шароитларида оилаларнинг
пул, жамғарма, фойда. қимматбахо қоғозлар, бойлик ва
камбарадлик тушунчаларини қай даражада идрок этишлари ҳам
уларнинг рақобатли бозор муносабатларига чидамлиликлари ва
ижтимоий адаптацияларини аниалаш. Ана шундай шароитда
одамларнинг моддий ва маънавий бойликлар, шахсий ва ижтимоий
фойда хусусидаги фнкрлариии тўғри тарбвялаш,
тафаккур ёки парокандачилик психологиясн, бу борадаги ижтимоий установкаларнинг шаклланганлик даражаси ва характери кўплаб ҳолатларда иқтисодий бўхронлар ёки инқирозларни бартараф этишга ёрдам бсради. Ўзбекистон шароитида пул психологияси, унга муносабат ва ёшларда моддий ва маънавий бойлякларга тўғри, оқилона муносабатларни шакллантиришда ҳам иқтисодий психология ўз улушини қўшиши мумкин.
7. Иқтисодий психологик адацтация масаласи ҳам янгича бозор муносабзтлари шароитида пайдо бўлган муаммолардан бўлиб, у бевосита жамият аъзоларининг турмуш тарэи, турмуш даражаси ва молиявий назорат сифатлари билан боғлиқдир, Одамларни ўзгарувчан нқтисодий барқарорлнк шароитларидаги хулқ— атворлари, уларни назорат қилиш ва турлн стрссс холатларига тайёрлаш, инқироздан чиқиш Йўл - йўриқлари ҳақида тасаввурлар тизимини шакллавтириш, айниқса, корхона ёки ташкилотлар фаолияти барбод бўлган ёкн ишчи—ходимлар сони кескин кисқартирилган шароитларда одамлар билан муомала ўрнатииг ва улар манфатини химоя 1;идшц механизмларини илмий асосланган тарзда ишга солвш ҳам ўта долзарбдир.
Иқтисодий псшсология ўргаЕшпш мумкин бўлган масалалар кўлами жуда кенг ва барчаси бугунги кунда ўта долзарбдир. Бу ҳолат ушбу фаннинг методологиясини мукаммал ишлаб чиқиш ва уни кув сайин ортиб бораётган амалвёт эҳтиёжларига бўйсундиришни та^озо этади.
Иқтисодий психологаянинг методлари ва уларни амалиётда ^ўллаш
Юқорида зикр эталган муаммо хамда масалаларни ечиш учун, табиий, методик воситалар зарур. Хўш, иқтисодий психология ўз предметишшг моҳаяпши очиш, уни асослаш ва ишлаб чиқаришда шахс имкониятларини тўла ўргаииш учун қандай методлардан фойдаланадн ва миллнй худудимиз шароитнда улардан қай бирлари кўпроқ амалиёгга жорий этялган.
Шуни алоҳида таъкидлаш жонзки, иқтисодий ^гихологиянинг ўз тадқиқот методлари йуқ, яъни, фақат шу фан сохасида қўлланиладиган, бошқа фанлар методик захирасяга тааллу^^ли бўлмаган методддри йўқ. Бу унинг фанлар тизимида тутган мавқеи хамда ўрнидан келиб чиқади. Демак, шрнсодий психология иқтисодиёт хамда ижтимоий—псияология фанлари оралиғида шакллангани учун ҳам унинг методлари орасида айнан шу иккала фанда ишлатиладиган методик воснгалар бор. Масалан, унда қўлланиладиган методлар орасида иқтисодиётдан узлаштирилган мантиқий — назарий тахлил ^амда иқтисодий моделлапггариш методлари учраса, ижтимоий психологияникг сўроқ методларининг Барча кўритгаш ва шаклдарн — анкета, интервмо, сухбат, ёки ижтимоий психологик эксперимент каби қатор методлар иқтисодий психология талабларига мослаштирилгандир. Бунда асосий предметлар мохиятидан келиб чиқнб, уч гурухга бўлишни кузатиш мумкин:
иқтисодий онг шаклларини ўрганиш методлари;
иқтисодий хул1^ни ўрганиш методлари;
— жамоалардаги ишлаб чи^ариш жараёнидаги одамлар
ўртасидаги иуносабатларни урганиш методлари.