Mambetsalieva Sandug'ash Polatovnanin'

III BAP. ALING'AN NA'TIYJELER HA'M OLARDIN' ANALIZI.

III.1. Jalinli fotometri eritpedegi metallardin’ mug’darin jalinli spektrofotometriya usili ja’rdeminde aniqlaniwi.

Ximiyalıq elementlerdi ashıw ha'm anıqlaw ushın jalınlı fotometriyani eki qıylı variantı qollanıladı: jalınlı emission fotometriya (jalınlı emission analiz) ha'm jalınlı absorbsion fotometriya (jalın absorbsion, atom - adsorbsion analiz). Bul usıldın' aniqlaniwi ko'p joqarı bolıp, atom yamasa iondı ashılıw minimal shegarası 0, 001 mkg/ml ni quraydı.

Jalınlı emission fotometriya (spektrometriya). Joqarıda ko'rsetilgen sıyaqlı, bul usıl emission spektral analizdin' bir ko'rinisi bolıp tabıladı. Quramında ashılatug'ın yamasa anıqlanıwshı ximiyalıq element bolg'an eritpe jalıng'a a'piwayı u'skene ja'rdeminde, aerozol halinda kiritiledi. Jalınnin' temperaturasında analiz etiletug'ın element bo'leklenip atomlarg'a ajraladi. Payda bolg'an atomlar qo'zg'algan jag'dayg'a o'tip (qo'zg'algan jag'dayda qısqa mu'ddet bo'lg'an son' foton ko'rinisindegi qozg'alıw energiyasın ajratadı, bul halat jalın fotometriyasinda tiyisli spektral sızıq ko'rinisinde belgilengenler tiyisli.

Jalinli fotometriya analiz usilinin' qollaniliwi ha'm a'hmiyeti.

Fotometriyada ren'li birikpeler aliw ushin qollanilatug'in ximiyaliq reakciyalar qatar talaplarg'a jawap beriwi kerek:

Reakciya natijesinde ren'li o'nimler payda boliwi kerek. Bug'an kompleks payda qiliwdan paydalaniw , xromofor gruppalardi kiritiw aralap keliwshi π – baylanislari mug'darin asiriw ha'm basqa usillar menen erisiledi.

Fotometrik reakciya o'nimnin' qurami o’zgermes boliwi kerek. Ma'selen , kompleks birikpelerdin' quramin barqarar etiw ushin ortaliqtin' sharayati, mol reagent, reakciyani o’tkiziwdin" optimal waqiti tan'lanadi.

Fotometrik reakciya o'niminin' ren'i ju'da' intensiv bo’liei kerek. Fotometrik reakciyalar ushin molyar jutiw koefficientleri 5000 – 10000 dan kem bolmag'an o'nimler payda qilatug'in reakciyalar jaramli. Bul halatta reakciya ju'da' sezgir boladi.

Barliq fotometrik olshewler toliq birdey sharayatlarda o’tkiziledi: zaru'rli reagentler tekseriliwshi eritpege ha'm, salistirmali eritmasine de qosiladi ha'm pH, temperatura ha'mde eritpeler ko’lemi ten'lestirip turiladi.

Fotometrik reakciyalar kerekli jo'neliste toliq bariwi kerek.

Fotometrik reakciya tan'lawshi boliwi ha'm tek belgili bir komponent penen g'ana a'melge asiwi mu'mkin.

Fotometrik reakciyalardan anorganik zatlar analizinde ha'm, organik zatlardi tekseriwde ha'm ken' ko'lemde paydalaniladi [8].

Tolqin uzinlig'i. fotometrik analizdin' har qanday tu'rinde ha'm analitik formag'a jutiliw spektrofotometrde islengende optimal tolqin uzinlig'inda ha'm elektro kolorimetrde islengende tolqin uzinliqlardin' optimal aralig'inda aniqlanadi. Bunda analitik shakl jutiwi menen baslang'ish reagentlerdin' jutiwi arasindag'i en' u'lken pariqqa qarap jumis ju'ritiledi.olardin' spektrlarindag'i jutiliw maksimumlarin olardin' biyikligin jutiw sizig’i konturinin' shaklin fotometrik asba'ptin' sol spektr jo'nelisindegi sezgirliginv itibarg'a aliw kerek.

Analitik ko'rinis eritpesinin' nur jutiwi ha'r dayim salistiriw eritmasin nur jutiwina salistirip o'lshenedi, bul eritpenin' nur jutiwi optik nolge ten', dep qabil etiledi. Salistirmali eritpesi quraminda aniqlaniwshi komponentten basqa barliq da'slepki zatlar boladi.

A’sbap tekseriletug’in element duzi eritpesinin’ o’lshew tiykarinda isleydi. Tekserilip atirg’an element duzinin’ eritpesi gorelkada janip atirg’an jaling’a o’tedi ha’m tiykarg’I halatqa qaytqanda, ma’lim tolqin uzinlig’ina iye bolg’an spektr shig’aradi. Jalinda janip atirg’an aerozol aralaspasi oni sol elementke mas spektr ren’ine boyaydi. Solay etip, jariqliqtin’ tolqin uzinlig’I ol yaki bul elemnettin’ basqa elementler arasinda bar ekenligin ko’rsetedi.

Jalinli fotometrlerde jalinnin' nur shig'ariw spektrlarindag'i kerekli spektr siziqlar yaki polosalardi absorbcion yaki interferencion. jariqliq filtrlari, jalinli spektrofotometrde bolsa difrakcion monoxromatorlar ja'rdeminde ajratiladi. Fotometrler tiykarinan an'sat qozg'aliwshi halatqa o'tetug'in siltili – jer elementlerinin' atomlarin aniqlawda qollaniladi. Jalinli fotometrlerdi aniqlae ortalig'i ju'da' u'lken emes, biraq du'zilisi ha'm qollaniliwi ju'da' a'piwayi ha'm an'sat ha'mde bahasi arzan boladi..Jalinli spektrofotometrlerdin' bolsa aniqlaw da'rejesi ju'da' u'lken D.I.Mendeleevtin' ximiyaliq da'wirli sistemasindag'i barliq elementlerdi aniqlaw mu'mkin.

Jalinli fotometrler du'zilisi jag'inan bir – birinen turlisheligi menen pariq qiladi. Biraq du'zilisi turlishe boliwinan qaramastan olar to’rt tiykarg'i ,to,'mendegi bo'leklerden ibarat gorelka u'plegish ten shig'ip atirg'an bag'itlang'an nurlar dastesin payda etiw imkanin beriwshi ha'm onnan kerekli tolqin uzinliqtag'i monoxromatik nurdi ajratiwshi optik bo'legi, fotoelement ko'beytiwshisi bolsa galvanometr.

Emission spektral analiz usillari gaz ta'rizli halattag'i zatlardin' atomlari yaki ionlari tarqatatug'in nurdin' tolqin uzinlig'i, intensivligi ha'm basqa qasiyetlerin o'lshewge tiykarlang'an. Zat nur tarqatiwi ushin og'an qosimsha energiya beriw talap etiledi. Bunda tekseriliwshi zattin' atomlari ha'm molekulalari qurg'atilg'an halatqa o'tedi. Olar da'slepki halatina o'tkende artiqsha energiyani nur tarizinde shig'aradi. Qatti deneler yaki suyuqliqlar ta'repinen tarqatiliwshi nurdin' qasiyeti a'dette zatlardin' ximiyaliq quramina derlik baylanisli bolmaydi ha'm sonin' ushin analizde og'an tiykarlanip juwmaq shig'arip bolmaydi. Gazlardin' nur tarqatiwi bolsa butinley basqasha ko'riniste ha'm tekseriliwshi u'lginin' quramina baylanisli boladi. Sol sebepli emission analizde zatti qozg"atiwdan aldin oni bue halatina o'tkiziw kerek. U'lgini jariqliq deregine kiritip buwlatiladi ha'm qozg'atiladi. Jariqliq derekleri sipatinda joqari temperaturali jalin yaki turlishe elektr zaryadlardan: ha'm elektr ushqinlarinan paydalaniladi.

Eger janar may retinde ta'biyiy gaz yamasa propan ha'm butan qospası, oksidleytug'ın gaz retinde qısılg'an hawa isletilse jalınnin' temperaturası 1800 - 20000 C (gorelkanin' janıw sharayatına ko're) a'tirapında boladı. Bunday temperaturada tek sıltıli ha'm sıltıli jer metallari atomlari qo'zg'algan jag'dayına o'tedi. Qalg'an elementler bolsa o'zlerinen nur shıg'armaydı ha'm usının' menen birge an'sat qo'zg'algan jag'dayg'a o'tetug'ın elementlerge (sıltili ha'm sıltıli jer metallari) irkilis bermeydi. Sol sebepli jalınlı fotometriya sıltili ha'm sıltili jer metallardi ha'r qıylı obyektlerde anıqlawda bo'lek a'hmiyetke iye boladı. Ol geologiyada, geoximiyada, biologiyada, medicinada, metallurgiyada ha'm ximiya sanaatında ken' ko'lemde qollanıladı.

Eger qıyınlaw qo'zg'aliwshan' elementlerdi anıqlaw talap etilse ol halda joqarı temperaturalı jalın qollanıladı, onın' ushın janar may retinde atsetilen yamasa vodorod gazları, oksidleytug'in gaz retinde bolsa taza kislorod isletiledi.

Bunda atomlari tiykarınan, tek normal jag'dayg'a jaqın bolg'an kvant ju'zesi jag'dayına shekem qo'zg'algan jag'dayg'a o'tedi ha'm sol sebepli spektral sızıqlar sanı elektr qabati kondensatsiyalang'an elektr ushqını ja'rdeminde qo'zg'algan jag'dayına o'tkerilgenge qarag'anda ju'da' ko'p ret kem bolıp tabıladı. Sonday eken jalınlı fotometrik analizde biygana elementlerdin' irkilis beriw itimallıg'i klassik spektral analiz usılı menen tap sonday anıqlawlarg'a qarag'anda ju'da' kem bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı jalınlı qozg'alıwda elektr togi yamasa elektr ushqını ja'rdeminde qozg'alıwg'a qarag'anda ha'mme jıyındı nurlanıwlardan kerekli spektral sızıqlardı ajıratıw mu'mkinshiligi talay joqarı ha'm an'satraq.

Juwmaq

Kurs jumısın u'yreniw dawamında to'mendegi juwmaqlarg'a keldim. Jalınlı fotometriya metodı emission spektral analizdin' variantlarınan biri esaplanadı ja'ne onın' tiykarında analiz etiletug'ın element quramına kiretug'ın atomlardin' nur shıg'arıw spektrlari jatadı.

Analiz etiletug'ın element qandayda bir qolay eritiwshi ja'rdeminde eritiledi, o'lshew kolbasına salıng'an ha'm taza eritiwshi ja'rdeminde o'lshew kolbasının' belgi sızıg'ina shekem suyultiriladi. Payda bolg'an eritpe u'plegish (ijektor) ja'rdeminde turaqlı tu'rde yaǵnıy u'zliksiz ha'm bir ırg'aqta gaz gorelkasi jalınina u'plenedi. Bunda gaz gorelkasinin' jalıni da turaqlı tu'rde bir ırg'aqta janıp turıwı sha'rt. jalinnin' joqarı temperaturası ta'sirinde eritiwshi tezde buwlatip ketedi ha'm duzdın' mayda bo'leksheleri qaladı ja'ne bul bo'leksheler atomlarg'a deyin bo'leklenedi. Bunda atomlardin' bir bo'legi joqarı kvant energetikalıq jag'dayına shekem qo'zg'aladi. Qo'zg'algan atomlar normal jag'dayg'a o'tip ha'rbir elementtin' o'zi ushın bo'lek xarakterli ma'lim tolqın uzınlıg'ına iye bolg'an nurdi shıg'aradı.Monoxromator yamasa rug'lik filtri ja'rdeminde ulıwma jaqtılıq ag'ımınan anıqlanatug'ın element ushın xarakterli ma'lim tolqın uzınlıg'ina iye bolg'an nurlar ajraladi`. Ajıratılg'an monoxromatik nurdin' intensivligi fotoelement yamasa fotoko'paytirgich ja'rdeminde o'lshenedi.. Quramında anıqlanıwshı ximiyalıq element (natriy, kaliy ha'm t.basqalardi saqlag'an elementtın' eritpesi aerozol halda jalıng'a purkaladi. Jalınnin' joqarı temperaturası ta'sirinde analiz qilinip atırg'an u'lgi bo'leklenip atomlarg'a ajraladi`. Jalınnan, anıqlanıwshı elementtin' rezonans nurlanıwına uyqas, qozg'atıwshı nur o'tkeriledi. Qozg'atıwshı nur deregi retinde, anıqlanıwshı element atomlarini rezonans qozg'alıwına saykes keletug'ın nur shıg'arıwshı lampa qollanıladı. U'lgi bo'lekleniwi na'tiyjesinde jalinda payda bolg'an, element atomlari (eger qo'zg'almagan tiykarg'i energetikalıq jag'dayda bolsa ) tek sol elementke tiyisli rezonans nur fotonlarina boladı.