5-Tema. Jatiw sharayati ha`mde jer asti suwi jatiw sharayati darya suwlari menen baylanislilig`in burg`ilaw quduqlari mag`liwmatlar tiykarinda kesim duziw

5-Tema. Jatiw sharayati ha`mde jer asti suwi jatiw sharayati darya suwlari menen baylanislilig`in burg`ilaw quduqlari mag`liwmatlar tiykarinda kesim duziw.

Turaqlı iskerlik jurgiziwshi suw aǵımı -dáryalardıń geologik iskerligi.

Turaqlı suw aǵımı sebepli o `zan bo `ylab úzliksiz tárzde háreketlenip atırǵan say
yamasa dáryalar qáliplesedi. Bunday tártipte suw aǵıwına sebep o `zannin` ma‟lum
dárejede qıya ekenligi hám de o `zanga turaqlı tárzde suw oqib kelip turıwı bolıp tabıladı.
O `zannin` qıyalıǵı hám de suwdiń og `irlik kúshi sebepli aǵıs qáliplesedi hám ol
turbulent tárzde keshedi. Naǵız ózi háreket túri zárúrli geomorfologik aqıbetlerge
baslawshı bo `lib, tábiy geografiyalıq processlerdi qáliplestiredi. Sebebi aǵıs
o `zannin` túrli noqatlarında háreket tezligi hám yo `nalishini o `zgartira aladı.
Ózen erroziyası. Dárya o `zani bo `ylab oqayotgan suw turbulent tárzde
háreketlenedi. Sol sebepten suyıqlıq o `zannin` qaptal hám tag bólegine urıladı hám grunt
bólekshelerin úzip alıp oqizib ketedi. Iri kólem degi tog ` jınısları bo `laklarini bolsa
o `zan bo `ylab yumalatib, bóleklab alıp ketiwi sebepli erroziya -dárz ketiw procesi
júz beredi. Erroziya bolsa o `z gezeginde transportirovka - jınıslardı suw bólekan oqizib,
yumalatib bir noqattan ekinshi noqatqa alıp ketiw procesine o `rnini bo `shatib
beredi. Ko `pincha erroziya hám transportirovka procesi bir-birlerinen uzilmagan
halda júz beredi. O `zan bo `ylab qıyalıq dárejesi pasaya barǵan sayın, aǵımdıń
háreket tezligi de susaya baradı. Nátiyjede aǵıs menen birgelikte háreketlenip
kiyatırǵan jınıslar shama kólemi hám de og `irligiga ko `ra joqarıdan tómenge tárep
saralana baslaydı. Aǵıs tezligi, suwdiń kólemi hám oqiziq jınıslar muǵdarı birbirlariga to `g `ri proporsional tárzde keshedi. Aǵıs ko `p hám tez bo `lgan aymaqlarda
iri tastıń úlken bir bólegiler de quyiga tárep háreketlenip atırǵan bo `lsa, aǵıs azayıp hám
tezligi susaya barǵannan keyin, olardıń irileri to `xtab qalǵan halda, anaǵurlım kishiroqlari háreketde dawam etaveradi. Aǵıs tezligi jáne de susaygach, ol menen
birgelikte háreketlenip atırǵan jınıslardıń kólemi de kishilashaveradi. Aqır-aqıbetde,
dárya aǵımı erroziya bazisiga jetkende aǵıs menen birgelikte eń mayda tog ` jinsi
bóleksheleri ılaylı yotqiziqlar formasında jetip keledi hám onda to `plana baslaydı.
Nátiyjede deltalar payda boladı.
Delta termini bul relef forması grek álippesiniń bas hárıbi ∆ ga sáykes bolganligi sebepli, sol at menen atalǵan. Delta payda bolǵan aymaqta
aǵıs susayib, dárya pánjesimon tarmaqlarǵa bo `lingan halda oqadi. Nátiyjede
yotqiziqlar jáne de ko `proq to `planaveradi hám delta teńiz ishkerisine ko `proq
suqilib kirip baraveradi. Dáryalardıń áyyemgi deltalari avandelta dep ataladı.
Sonday eken, deltalar qáliplesken noqatda oqiziq jınıslar to `planadi, nátiyjede
akkumlyatsiya procesi júz beredi.
Turaqlı iskerlik jurgiziwshi aǵıs menen birgelikte alıp kelinip to `plangan
jınıslar allyuvial yotqiziqlar dep ataladı. Alluvio grekshe soz bolib,
yotqiziq degen mazmunni beredi.
Dúnya okeanı júzesi barlıq dáryalardıń so `nggi erroziya bazisi bolıp tabıladı. Sol
sebepten ozan erroziyası dúnya okeanı júzesinen tómen noqatlarda júz bermeydi.
Ishki suw o `zanlari - ko `l, dárya o `zanlari bolsa jergilikli erroziya bazisi esaplanadı.
Dárya bo `ylab kesheip atırǵan o `zan erroziyası regressiv túrde rawajlanadı,
ya‟ni dárya quyılatuǵın orından suw ayirg `ich tárepke uzayib hám tereńlesip
baradı. Ba‟zan bolsa bir-birlerine jaqın, biraq erroziya bazisi túrlishe biyiklikte
bo `lsa, oradan waqıtlar o `tishi menen bir dárya suwın, ekinshi dárya o `ziga qo `shib
aladı. Sebebi erroziya bazisi bálentlew bo `lgan dáryaǵa salıstırǵanda erroziya bazisi
tómenlew bo `lgan dáryanıń qıyası úlkenlew bo `lgan suw jáne onıń regressiv
erroziyası kúshlilew bo `ladi (S. v. Kolesnik, 1966 ).
Antetsedent oypatlıqlardıń qáliplesiwi. O `zan erroziyası kesheip atırǵan
oypatlıqǵa perpendikulyar tárzde tog ` dizbeleri qáliplesiwi sebepli antetsedent
oypatlıqlar júzege keledi. Sebebi tektonik háreket sebepli ko `tarilayotgan tog `
dızbekin dárya tabora yemira baradı. Tog ` bolsa ko `tarilishda dawam etaveradi.
Ko `tarilish dárejesine ko `ra buzıw kúshi kúshliroq keshiwi sebepli, dárya
o `zani yo `nalishida óz-ara ashıq antetsedent (latınsha antecedo - jası
ulug ` bolıp esaplanadı ) oypatlıq júzege keledi (18-súwret). Bul gruppa daǵı oypatlıqǵa salıstırǵanda
ko `terilip atirg`an taw dizbesi jas bo `lgani ushın sonday ataladı. Turkiston hám
Nurota dizbesi tutasǵan noqat, ya‟ni Ilono `tti oypatlıqsı bo `ylab tap sonday
antetsedent oypatlıq qáliplesken. Sonday eken, bul jerde antetsedent oypatlıq payda etiwshi
Sangzor dáryası o `zani, o `zinin` yo `nalishida ko `tarilgan Turkiston tog ` dizbesine
salıstırǵanda áyyemgilew eken. Sol sebepten ol o `z yo `lida ko `tarila baslaǵan Turkiston
dizbesiniń eń g `arbiy bólimlerin kesip o `tgan.
O `zan erroziyası sebepli sarqıramalar, bosaǵalar, ispolin qazanları qáliplesedi.
Yonlama erroziya*. O `zan erroziyası susaya barǵan sayın yonlama erroziya
kúshaya baradı. Nátiyjede dárya oypatlıqsı kengaya baslaydı. Dárya alıp kiyatırǵan
yotqiziqlarnin` o `zan bo `ylab o `rnashib qalıw dárejesi osha baradı.
Yonlama erroziya ba‟zan qirg `oq erroziyası dep da ataladı. Sebebi dárya
suwı ko `proq qirg `oqlarni yemirib oqadi. Nátiyjede dárya oqayotgan o `zan ilon izini
eslatuvchi qıysıq-bugri yo `nalish kásip etedi. Olar meandralar dep ataladı (19 -súwret).
Meandra túsinigi Kishi Aziyada qıysıq-bugri ız salıp oqadigan Úlken Menderes
dáryası atınan alınǵan.


Kalsiy karbonatqa bay jer astı suwi oqib
shıǵıs noqatlarda to `planadigan g `ovak mayda kristallı kalsitdan ibarat
cho `kindi jins bolıp tabıladı. Reńi hár túrlı kúlreń, sarg `ish, qızg `ish, qaralaw hám t.b. Bul
jınıslar ba‟zan ıssı suwlı, termal yamasa mineral suwlı bulaqlar átirapında da ko `proq
to `planadi. Mısalı, Jańa Zellandiyanin` Arqa atawında sonday travertin
terrassalari nemis geologı F. Xoxshshetter tárepinen o `rganilgan. Ásirese
Mamont ıssı bulaqları (Islandiya ) sarqırama payda etip túsetuǵın yonbag `irda
travertin qatlamları o `nlab pog `onali tekshesimon sıpalar payda etgen
(M. Sh. Shvarsbax -1973). Travertin trubaları G `arbiy Tyanshannin` Ugom dáryası
shep jaǵaında jaylasqan Xumson qishlog `inin` “Qız balanıń ko `z jasları” dep
atalıwshı konglomerat qatlamlarınan ajralıp shıǵıwshı bulaq átirapında da (2010
jıllarǵa shekem) bar edi. Biziń dáwirimizge kelip bul tábiy trubanı tashkil
etiwshi travertin tuwındı turistlar omonidan úzindilerge ajıratılıp estelik ushın alıp
ketildi. Travertin párdazbop qurılıs materialı, odan túrli úskeneler, estelik
buyımları da tayarlanadı.