Mambetsalieva Sandug'ash Polatovnanin'

II BAP. TA’JRIYBE BO'LIMI

2.1. Jalinli fotometriyada qollanilatug'in asba'plar.

1. Jalinli fotometriyada qollanilatug'in asba'plar.

2. Jalinli fotometrler.

3.Jalinli spektrofotometrlar.

4. PAJ – 1, PAJ jalinli fotometrleri.

5. Gorelka u’plegishi.

6. Fotoelement ko’beytirgishi.

7. Galvanometr.

PAJ -1 jalinli fotometri eritpedegi natriy, kaliy, kalciy ha’m litiy elementlerinin’ mug’darin jalin spektrometriyasi usili ja’rdeminde aniqlawg’a arnalg’an. Quraminda aniqlanatug’in ionlar bolg’an eritpe jaling’a aerozol ko’rinisinde pu’rkeledi.

Birinshi, en' a'piwayi ha'm sol menen birge aniqlig'i kemrek usil boyinsha, aniqlanatug'in elementtin' bir standart eritpesi tayarlanadi..Bul standart eritpede mu'mkin bolg'aninsha barliq belgisiz elementler qurami ha'm mug''dari shama menen analiz qilinatug'in eritpe qurami menen birdey qilip alinadi. Da'slep standart eritpe V_st jalinina u'plenip fototok ku'shi o’lshenedi son'inan bolsa tap sonday sharayatta analiz qilinatug'in eritpe fototok ku'shi o’lshenedi. Aniqlanatug'in element kontsentraciyasi to'mendegi formula arqali esapanadi:

C_x = C_st I_x/I_st

Bunda C_st– aniqlanatug’in elementtin’ standart eritpedegi kontsentraciyasi;

C_x – analiz qilinatug’in elementti eritpedegi kontsentraciyasi;

I_st – standart eritma fototok kuchi;

I_x – analiz qilinadigan eritma fototok ku’shi;

Eger I_sttin’ tabilg'an ma'nis I_x – tin' ma'nisinen u'lken pariq qilsa, ol halatta tabiw aniqlig'in asiriw ushin kontsentraciyasi C_x– g'a jaqin bolg'an ekinshi standart eritpe tayyarlanadi ha'm barliq o’lshewler ta'kirarlanadi ha'm ja'ne qayta C_x esaplanadi ha'm bunday standart eritpeler bir neshe ret tayarlaniwi ha'm mu'mkin, bul menen usildin' aniqliq da'rejesin asiriw mu'mkin..

Bul usildi qollawdin' tiykarg'i sha'rti sol bunda eritpedegi aniqlanatug'in element kontsentraciyasi menen fotometrlenetug'in nurdin' intensivligi arasindag'i proporcionalliqqa a'mel qiliwdir. Kemnen – kem bunday halatlarda bug'an erisiw mu'mkin. Bunin' ushin barliq belgisiz elementlerdin' kontsentraciyalari ju'da' kishi ha'm jeterli da'rejede boliwi, ha'mde tosqinliq beriwshi barliq faktorlar toliq biytarap qiling'an boliwi kerek.

Salistiriw usilinin' ekinshi varianti nurdin' intensivligi ha'm elementtin' kontsentraciyasi arasinda proportsional baylanis bolmay, balki kontsentraciyanin' u'lken intervalindag'i, kontrol eritpedegi aniqlanatug''in element kontsentraciyasi o'z ishine alatug'in tek siziqli baylanis bolg'andag'ana qollaniladi. Bul variantta eki standart eritpe tayarlanadi. Bul standart eritpelerden birinin' kontsentraciyasi aniqlanatug''in elementtin' analiz qilatug'in eritpedegi kontsentraciyasinan u'lken, ekinshi bolsa kerisinshe kishi boladi ha'm belgisiz aralaspalar kontsentraciyasi shama menen analiz qilinatug'in eritpelerdegidey boliwi kerek. Birdey sharayatta eki standart ha'm aniqlanayug'in eritpe fotometrlenedi.

Analiz qilinatug'in eritpedegi aniqlanatug'in element kontsentraciyasi to'mendegi formula arqali esaplanadi:

C₂ – aniqlanatug'in elementtin' ekinshi standart eritpedegi kontsentraciyasi.

C_x – aniqlanatug'in elementtin' analiz qilinatug'in eritpedegi kontsentraciyasi.

I₁ – aniqlanatug'in elementtin' birinshi standart eritpesin fotometrlengendegi galvanometr ko'rsetkishi;

I₂ – aniqlanatug'in elementtin' ekinshi standart eritpesin fotometrlengendegi galvanometr ko'rsetkishi

Ix – aniqlanatug'in elementtin' analiz qilinatug'in eritpesin fotometrlengendegi galvanometr ko'rsetkishi;

Jalinli fotometrik analiz metodi a'meliyatta aniqlanatug'in element kontsentraciyasin aniqlawda ko':p jag'daylarda da'rejelengen grafik usili qollaniladi, sebebi oni nurdin' intensivligi kontsentratsiya arasindag’i baylanistin’ ha’mme turiga qollaw mu’mkin. Bu usildin’ a’hmiyeti to’mendegiden ibarat: u’lken kontsentraciyalar intervalin o’z ishine alatug’in va bir – birinen jeterlishe pariq qilatug’in aniqlanatug’in elementtin’ 5 – 10 ta standart eritpelerin tayarlap alinadi ha’m izbe – iz fotometrlenedi. Aling’an natiyjeler (nurdin’ intensivligi galvanometr ko’rsetkishi arqali alinadi) ha’m standart elementtin’ aniq kontsentratsiyalari tiykarinda da’rejelengen grafik siziladi. Son’ tap sonday sharayatta analiz qilinatug’in eritpe fotometrlenedi ha’m aling’an natiyjelerdi tuwridan – tuwri grafikka qoyip aniqlanatug’in element kontsentraciyasi aniqlanadi.

Standart qosimsha qosiw usili analiz qilinip atirg'an element eritpesin son' aniqlanatug'in elementtin' kontsentraciyasin analiz qilinatug'in eritpedegi kontsentraciyasinan ma'lim ma'nisine u'lken bolg'an eritpesin jaling'a u'plengende shig'arilatug'in nurdin' intensivligin o'lshewge tiykarlang'an.. Bunda eritpedegi belgisiz aralaspalar kontsentraciyasi sol analiz qilinatug'in eritpe ushin mu'mkin bolg'aninsha jaqin boliwi kerek.. Asirese bul usildi analiz qilinatug'in eritpede belgisiz elektrolitler kontsentraciyasi joqari bolg'anda ha'm komponentler qurami ushin eritpenikine jaqin bolg'an standart eritpeler tayarlaw mu'mkin bolmag'an halatlarda usinis etiledi.. Biraq sol menen birge qosimsha qosiw usilin salistiriw usilindag'i siyaqli nurdin' intensivligi ha'm eritpedegi aniqlanatug"'in element kontsentraciyalar arasinda proporcional bayanis bolg'anda g'ana qollaw mu'mkin..

Analiz qilinatug''in elementti bul usil ja'rdeminde u'lken aniqliqta tabiw ushin analiz qilinatug'in eritpeni birdey mug'darda qosimsha qosiw menen emes, ba'lki bir neshe tu'r mug'dardagi qosimsha qosiw menen fotometrlew kerek. Bul usil menen analizdi to'mendegishe a'melge asiruw metodikasi usinis etiledi.

Ko'lemi 100 ml – li u'sh o'lshew kolbasina pipetka ja'rdeminde analiz qilinatug'in eritpeden birdey alikvot bo'lek alinadi. Son' ekinshi ha'm uchinchi kolbalarga ma‘lum hajmlardagi aniqlanatug'in elementtin' standarti qosiladi, kolbalardag'i eritpeler belgisine distillengen suw menen suyultiriladi ha'm aralastiriladi. Izbe-iz ha'r u'sh kolbalardag'i eritpelerdi izbe-iz jaling'a u'plep fotoelementtegi tokti o’lshew menen fotometrlenedi. [7].

Eger u'plenetug'in eritmadagi aniqlanadigan element kontsentratsiyasi va fototok ku’shi arasinda proportsional baylanis bolsa, tu’rli alikvot bo’lek standart qosimshalar qosilg’an analiz qilinatug’in eritpelerdi fotometrlew natiyjeleri tiykarinda tabilg’an S_x ma’nisleri bir – birine ju’da jaqin yaki teoriyaliq jaqtan ten’ boladi.

Analiz natiyjelerin esaplaw to’mendegi formula arqali a’melge asiriladi:

V_cm C_cm S_sh = x ((I₂ * I)_cm – 1) Vx

V_x – analiz qilinatug'in eritpenin' ha'r biri kolbaga olingan alikvot hajmi, ml;

V_st – analiz qilinatug'in eritpe alikvot bo'legine qosilg'an aniqlanatug'in element standart eritpesinin' ko'lemi ml;

C_st – aniqlanatug'in elementtin' standart eritpedegi kontsentraciyasi, mg/ml yaki mkg/ml;

I₁ – standart qosimsha qosilmag'an eritpe jaling'a u'plengennen keyin kalvanometr ko'retkishi;

I₂ – standart qosimsha qosilg'an eritpeler jaling'a u'plengennen keyin galvanometr ko'rsetkishi.