Mambetsalieva Sandug'ash Polatovnanin'

I BAP. A'DEBIYATLARG'A SHOLIW
I.1.Termodinamika haqqinda uliwma tu'sinik
Termodinamika (grekshe termoıssı, dynamis — ku’sh) — termodinamik ten’salmaqlılıq jag’dayında turg’an makroskopik sistemalardın’ ulıwma o’zgesheliklerine bul jag’daylar arasındag’ı o’tiw processleri tuwrısındag’I pa’n. Termodinamikaliq fundamental nızam principler tiykarında qurıladı. Termodinamikanin’ birinshi bas nızamı sistemanın’ energiya saqlanıw nızamı bolıp, og’an, tiykarınan, sistema o’zinin’ ishki energiyası yamasa qandayda sırtqı energiya deregi esabına jumıs orınlawı mu’mkin. Bul krnunniYu. R. Mayer tu’sindirip o’tken. G. Gelmgolts 1874 jili anıqlaw formag’a alıp kelgen. Termodinamika ulıwma yamasa fizikalıq termodinamika, termodinamika nızamların jilliliq texnikasına qollanıw etiwshi texnikalıq termodinamika, termodinamika nızamların ximiyalıq ha’m fizximiyaliq processlerge qollanıw ushin ximiyalıq termodinamikag’a, termodinamika nızamları ja’rdeminde qaytpas processlerdi u’yreniwshi qaytpas processler termodinamika dep ataladi.
Termodinamika fizika, texnik ha’m ximiyaliq termodinamikalarg’a bo’linedi. Temodinamika issiliq penen jumistin’ o’zara o’tiw ha’diyselerin ko’rsetetug’in makroskopik qag’iyda. Termodinamikada ko’riletug’in makroskopik sistemalardin’ a’hmiyetli ta’repi sonda, olardin’ energiyasin o’lshep bolmaydi, tek sistema o’z aldina bo’leksheler ( atom, molekula, ion) energiyasinin’ o’zgeriwin o’lshew imkaniyati bar. Makroskopik sistema energiyanin’ o’zgeriwi issiliq yaki jumis ko’rinisinde aniqlanadi. Da’slep issiliq ha’m bir-birinen g’arezsiz ra’wishte ko’rip shig’ilar edi. XIX a’sirdin’ ortalarinda makroskopik sistemada ishki energiyanin’ qandaydir fizikaliq shama sipatinda bar ekenligin ko’rsetiwge imkan boldi. Bunin’ ushin bolsa, da’slep belgisiz bolg’an ta’biyat nizami – termodinamikanin’ birinshi nizamin ashiw talap etildi. Keyinshelli basqa o’lshep bolmaytug’in shamalardan paydalaniw za’ru’rligi payda boldi. Bunday o’lshep bolmaytig’in shamalardin’ termodinamikanin’ matematik appparatinda ken’ qollaniliwi termodinamika pa’ninin’ o’zine ta’n ta’repi bolip oni u’yreniwdi ju’da quramalastiradi. Biraq ha’rbir o’lshep bolmaytug’in shama termodinamikada o’lshenetug’in shamalardin’ funkciyalardin’ sipatinda aniq belgilengen ha’m temodinamikanin’ barliq juwmaqlarin ta’jriybede tekseriw mu’mkin. Sistema qasiyetlerin sa’wlelendiriw ushin arnawli termodinamik o’zgeriwshilerden yaki termodinamik parametrlerden paydalaniladi. Olar ja’rdeminde issiliq ha’m jumistin’ o’zara o’tiwleri menen baylanisli bolg’an hadiyseler fizikaliq shamalar arqali xarakterlenedi. Bulardin’ ha’mmesi makroskopik shamalar bolip, molekulalar u’lken gruppanin’ qasiyetlerin ko’rsetedi. Sol shamalardin’ barlig’in toliq o’lshep bolmaydi.
Ximiyaliq termodinamikanin’ waziypasi termodinamika nizamlarin Ximiyaliq ha’m fizik-ximiyaliq ha’diyselerge qollawdan ibarat. Ximiyaliq termodinamika o’z nawbetinde klassik (fenomonologik) termodinamika, ten’salmaqlisiz pricesslerdin’ termodinamikasi, statistic termodinamika bo’limlerinen ibarat.
Termoximiya ha’m ximiyaliq ten’salmaqliliq ha’m Ximiyaliq termodinamika ya’liymatinin’ tiykarg’I bo’legi. Fenomonologik termodinamikada termodinamikanin’ nazariy tiykarlari bayan etiledi ha’mde olardi fizikaliq ma’selelerdi sheshiwde ko’rip shig’iladi. Statistik termodinamikada tiykarinan statistik fizikanin’ bir bo’legi bolip, spektroximiyaliq mag’liwmatlar jardeminde tu’rli zatlardin’ tiykarg’I termodinamikaliq funkciyalarin esaplaw usillari islep shig’ilg’anlig’I sebepli ximiyaliq termodinamika a’hmiyetli. Ol statistik mexanika nizamlarina tiykarlang’an bolip, statistic usillar ja’rdeminde rawajlanadi.
Ten’salmaqsiz processlerdin’ termodinamikasi relyativistik termodinamikadan da kishirek pa’n, biraq ha’zirde a’meliy a’hmiyetke iye.Qaytpas processlerdin’ uliwma termodinamikasi ha’zirge deyin jaratilmag’an, biraq ayrim hadiyseler ushin barliq sorawlarg’a ju’da’ senimli jawaplar alg’anlig’I qaytpas processlerdin’ zamanago’y siziqli processler termodinamikasi klassik termodinamika menen siziqli nzamlarinin’ uliwmalasqanlig’I.
Termodinamika – o’zinin’ barliq ta’repleri boyinsha toliq o’mirlik pa’n. Termodinamikanin’ rawajlaniwina filosofiya ha’m shiyshesazliq sanaatinan baslap mexanika, issiliq texnikasi, fizika ha’m ximiya siyaqli pa’nlerge deyin ta’sir ko’rsetken. Termodinamika ta’biyattin’ eki, teoriyali ta’rizde islep shig’iw mu’mkin bolmay, ba’lki insaniyattin’ ko’p a’sirlik ta’jriybesin uliwmalastirie na’tiyjesi bolg’an, uliwma nizamlardi qollawg’a tiykarlang’an.Sol nizamlardin’ durislig’I ta’biyatta olardi inkar etiwshi processlerdin’ joqlig’I menen tastiyqlanadi.
Termodinamikada ju’rip atirg’an processlerdin’ mexanizmlerin, olardi keltirip shig’aratug’in ku’shlerdin’ ta’biyatin biliw sha’rt emes. Bunda u’yrenilip atig’an sistemanin’ bir halattan basqasina o’tiw joli emes, ba’lkim baslang’ish ha’m aqirg’I halatlari g’ana a’hmiyetli. Sol sebepli klssik termodinamikada processlerdin’ tezligi u’yrenilmeydi ha’m oni Ximiyaliq kinetikag’a qollap bolmaydi. Termodinamikanin’ bunday shegaralang’anlig’I waqit o’tiwi menen a’lbette jog’aladi. <> pa’ni temperatura, issiliq ha’m issiliq penen jumistin’ bir-birine aylaniwi haqqinda pa’n: << termo-jilliliq, dinamis-ku’sh, jumis>>.
Keyinshelik dinamis so’zinde ku’sh tu’sinigi saqlanip qalg’an. Sol sebepli termodinamika so’zi menen onin’ mazmuni arasinda qarama-qarsiliq ju’zege kelgen. Termodinamika atamasi birinshi ret 1854 jili Tomson ta’repinen usinilg’an. Termodinamik sistema materialliq barliqtin’ haqiyqiy yamasa qiyaliy shegara sirt penen ajratilg’an makroskopik bo’legi bolip esaplanadi. Termodinamika ju’da’ ko’p bo’lekshelerden ibarat bolg’an sistemalardi u’yrenedi. Molekulalar atomlar yamasa elementar bo’lekshelerge qarata termodinamikani qollap bolmaydi. Eger sistemanin’ sirtqi ortaliq penen o’zara ta’sirlesiwi bolmasa bunday sistema izolyaciyalang’an delinedi. Eger shegaradan zat almasiwi gu’zetilse onda sistema ashiq boladi.Keri jag’dayda heshqanday zat shegara arqali o’tpese onda jabiq sistema delinedi. Izolyaciyalang’an sistemadan pariqli ra’wishte jabiq sistema sirtqi ortaliq penen energiya almasiwi mu’mkin. Eger sistema barliq noqatlarda bir jinisli bolsa,ol gomogen delinedi,keri halda fazalar haqqinda so’z ju’ritiledi.Birneshe fazalardan du’zilgen sistema geterogen delinedi.Sistemanin’ basqa bo’leklerinen sirt shegarasi menen ajiratilg’an gomogen sistemanin’ bir jinisli gomogen material bo’leklerinin’ toplamina faza dep ataladi.Sistemani ko’rsetiwshi fizikaliq ha’m ximiyaliq qa’siyetlerinin’ toplami sistemanin’ halati dep ataladi.Termodinamik sistema halatinin’ termodinamik parametrleri (T,P,V,C,U,S ha’m basqalar) menen aniqlanadi.