Mamasoli jumaboyev

(O‘zbek xalq ertagi)
Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir bek bo‘lgan ekan. Uning ziyrak, vafodor, dumi uzun tozisi bo‘lgan ekan. Òozi har kuni bekka ikki-uchta quyon, yovvoyi tovuq tutib berar, hovlisini qo‘riqlarkan. Bek bilan xotini undan juda rozi ekanlar. Bir kuni dumi uzun tozi ov qilgani qamishzorga kirib ketibdi.
57
U yerda ochligidan holdan toyib yotgan laychani ko‘ribdi-yu:
— E, yalqov laycha, ag‘anab yotaverasanmi? Yur men bilan, xo‘jayinim menga issiqqina in qurib bergan. Ovqat yeydigan yaloq qo‘ygan. Qish kunlari borib, sandalning poygak tomonida isinaman, xo‘jayinim indamaydi. Juda yaxshi odam,

• 
  debdi. Laycha rozi bo‘lib, tozi bilan birga boribdi. Bek ham xizmatkor ikkita bo‘lganidan xursand bo‘lib, ularga ovqat beribdi. Shunday qilib, tozi bilan laycha issiqqina uychada yashayveribdilar.
  

Kunlarning birida ikkalasi ov qilgani o‘rmonga borsalar, cho‘zilib yotgan shaqalni ko‘rib qolibdilar. Shaqal qo‘rqib ketibdi. Òozi bilan laycha: „Qo‘rqma, yuraging yorilmasin, nimaga yotibsan?“ deyishibdi.

• 
  Yegulik narsa yo‘q, ochman, madorim quriyapti, — debdi shaqal.
  
• 
  Undoq bo‘lsa, bizlar bilan yur. Bek xo‘jayinimiz bor, o‘zi ko‘p yaxshi odam. Ov qilib beramiz, xotini ovqat pishirib beradi, — debdi tozi.
  

Ana endi uchalasi har kuni beshta-oltitadan yovvoyi tovuq, quyon, kaklik, bulduruq tutib kelaverishibdi. Bekning xotini bo‘lsa, yegulik pishirib beraveribdi.
Bir necha kundan keyin ular ovga borib, o‘rmonda Sher bilan yo‘lbarsga duch kelibdilar.

• 
  Bizlarga sherik bo‘linglar, birga ov qilamiz, birla- shishning xosiyati ko‘p bo‘ladi, — deyishibdi sher bilan yo‘lbarsga it va shaqal. Sher bilan yo‘lbars ham o‘ylab ko‘rib rozi bo‘libdilar. Xullas, beshovlari bekning xizmatini qilave- ribdilar. Ov o‘ljasi ham ko‘payaveribdi, bekning xotini ham jonivorlarga yaxshi qarayveribdi.
  

Gapning qolganini bu yoqdan eshiting. Kuni bitib bekning xotini qazo qilibdi. Xo‘jayin g‘am-anduhga giriftor bo‘libdi. Òozi, laycha, shaqal hamda yo‘lbars, sher maslahatni bir yerga qo‘yib, bekni uylantirmoqchi bo‘libdilar. Òozi masla- hatboshi bo‘lib, shaqalga uqtiribdi.

• 
  Shaharga borasan, hindi savdogarning do‘koniga kirasan, sher ham sen bilan borib, atrofni poylab tursin. Kelinga lozim bo‘lgan zarrin, kimxob, shoyilar olib chiqib yuklaysan, sher olib keladi.
  

Bu maslahatni og‘aynilar ma’qullabdilar. Shaqal bilan sher shaharga boribdilar. Hindining do‘koniga kirib, qimmatbaho asl
58
narsalarni olib kelibdilar. O‘sha vaqt bir zolim podsho bo‘lib, uning juda chiroyli, odobli qizi bor ekan. Endi beshovi yana maslahat qilib, bekka shu podshoning qizini olib bermoqchi bo‘libdilar. Òozi yana bosh maslahatchi bo‘libdi.

• 
  Shaqal bilan sher podshoning saroyiga borib poylab tursin-da, qiz eshikdan chiqishi bilan, ushlab qopga solib, olib kelinglar.
  

Shaqal bilan sher podshoning saroyiga yetib boribdilar. Qizning yotoqxonasi orqa devorini tirnabdilar, enaga kampir chiqib:

• 
  Ey, kim u, qasir-qusur qilayotgan? — debdi va pisib yotgan sher bilan shaqalni ko‘rmay qaytib borib uxlabdi.
  

Sal o‘tgach, yana taqillatibdilar.
Kampir yana inqillab chiqibdi. Ammo hech nimani ko‘rmay, yana qaytib kirib ketibdi. Uchinchi martasida qiz kampirga:

• 
  Ey, bibijon, siz ovora bo‘lib chiqmang, ko‘zingiz ham o‘tmaydi. Men o‘zim qarayman, — deb eshikdan chiqqan ekan, poylab turgan sher bilan shaqal uni mahkam ushlab qopga solibdilar-u, yo‘lga ravona bo‘libdilar. Ertasi kuni bek- nikida katta to‘y bo‘libdi. Bek go‘zal malikaga uylanganidan xur- sand bo‘libdi. Beshala og‘ayni xizmatni bajo keltiraversinlar-u, bu yoqdagi hangomaga quloq bering.
  

Qizning bedarak yo‘qolganini eshitib, darg‘azab bo‘lgan podsho amir-u amaldorlariga buyruq beribdi:

• 
  Qizimni yer-u ko‘kdan bo‘lsa ham toping. Kimki topib kelsa, xazinamdan bo‘yi baravar tilla beraman. Òopolma- sanglar, hammang boshlaringdan judo bo‘lasanlar.
  

Yasovullar to‘rt tarafga ot qo‘yib, malikani axtarib ketibdilar. Ammo hech biri qizni topolmabdi. Shaharda bir ayyor kampir bor ekan. U podsho huzuriga kirib:

• 
  Qizingizni uzoq shaharga olib qochib ketganlar. Men topib kelaman, aylanay shohim. Lekin bir shartim bor. Asl ustalaringizga ayting, menga uchadigan sandiq yasab bersinlar. Bu qulog‘ini burasam mag‘ribga, u qulog‘ini burasam mashriq tarafga uchadigan bo‘lsin, — debdi. Podsho amri bilan kampir aytganday qilib ustalar sandiq yasashibdi. Yosuman kampir sandiqqa tushib olib, bir qulog‘ini buragan ekan, sandiq havoga ko‘tarilib, bekning hovlisiga yaqin yerga tushibdi. Kampir hech kim ko‘rmasin deb sandiqni shox-butoqlar
  

59
bilan yashirib, sekin bekning darvozasi yoniga borib yig‘lab o‘tiraveribdi. Ovdan qaytib kelayotgan bek kampirdan:

• 
  Ha, bibijon, nimaga yig‘lab o‘tiribsiz? — deb so‘rabdi.
  
• 
  Ey, begim, nimasini aytay sizga. Uch o‘g‘lim bor, ularni voyaga yetkazib, uyli-joyli qildim. Endi kelinlarim meni sig‘dirmay quvib yuborishdi. Yordam bering, deb sizga arzga keldim, — debdi. Bekning kampirga rahmi kelib:
  
• 
  Undoq bo‘lsa, menikiga kiring, keliningiz bilan yura- siz! — debdi. Kampirni ko‘rgan zahotiyoq bekning xotini:
  
• 
  Bu kampirni nimaga olib keldingiz? — debdi.
  
• 
  Indama, bir juft non bilan bir kosa oshni kim ham yemaydi, seni duo qiladi, — debdi bek. Oradan ancha kun o‘tibdi. Bek yana tozi, shaqal, laycha, yo‘lbars, sherlari bilan shikorga chiqib ketibdi.
  
• 
  Qizim, ziq bo‘ldim, sen ham ziq bo‘lgandirsan, yurgin, aylanib kelaylik, — debdi kampir malikaga mehribonlik qilganday. Bekning xotini ham ko‘nibdi. Ikkovi aylanib yurib sandiq turgan joyga boribdilar.
  
• 
  Bibijon, bu qanaqa sandiq ekan, biram yaxshi-ya, — debdi malika sandiqni ko‘rib.
  
• 
  Bu havoda uchadigan sandiqqa o‘xshaydi. Ichiga kirib ko‘rmaymizmi? — debdi kampir. Ikkovlari sandiqqa tushibdilar, kampir sandiq qopqog‘ini yopibdi-yu, qulog‘ini burabdi. Sandiq osmonga ko‘tarilib, to‘g‘ri podshoning saroyiga borib qo‘nibdi. Qizini ko‘rib xursand bo‘lgan podsho kampirga bo‘yi baravar tilla beribdi.
  

Ana endi podsho qizini topgani uchun xursand bo‘lib yuraversin-u gapni yana bek tomonidan eshiting. Bek tozi, shaqal, laycha, yo‘lbars, sher bilan shikordan qaytib kelsa, uyda kampir bilan xotini yo‘q emish. Òozi bekasini kampir o‘g‘irlab ketganini sezibdi-yu, yo‘lbars bilan sherga:

• 
  Yana saroyga borasanlar va podshoning qizi uxlayotgan uyning eshigini qoqasanlar! — debdi. Og‘aynilar uzoq yo‘l yurib, yarim tunda saroyga yetib boribdilar va malika yotgan uyning eshigini qoqibdilar. Qiz qanday qochishni bilmay, yig‘lab o‘tirgan ekan, hayvonlar oldiga yugurib chiqibdi. Ertalab podsho yana qizning g‘oyib bo‘lganini eshitib kampirni chaqirtiribdi:
  
• 
  Qizimni yana o‘g‘irlab ketibdilar. Borib olib kelsang, davlatimning yarmini beraman, — debdi!
  

60

• 
  Shohim, agar qaytib borsam, sochimni bittadan yulib, go‘shtimni qiyma qilib, suyaklarimga o‘t qo‘yadilar. Endi qizingizni ularning qo‘lidan urushib, qon to‘kib olasiz, boshqa chorasi yo‘q! — debdi kampir. Podshoning amri bilan behisob lashkar to‘planibdi. Kampirni lashkarboshi qilib tayinlabdi va yo‘lga tushishibdi.
  

Bek behisob lashkarni ko‘rib:

• 
  Endi meni o‘ldirib, xotinimni olib ketadilar. Uyim kuydi, xonavayron bo‘ldim, — deb qo‘rqib ketibdi. Òozi bekka tasalli berib:
  
• 
  G‘am yemang, begim, biz lashkar topamiz! Qani, laychavoy, bir vovulla, — deb laychaga buyuribdi.
  

Laycha vovullagan ekan, hovli itga to‘lib ketibdi. Shaqal uvillagan ekan, shaqallar yetib kelibdi. Sher bilan yo‘lbars na’ra tortgan ekanlar, sher bilan yo‘lbarslar yopirilib kelibdi. Buni ko‘rgan podsho, uning lashkarlari va kampir zo‘rg‘a qochib qutulibdilar. Bek esa vafodor hayvonlariga katta ziyofat qilib beribdi.
Birlashgan o‘zar, deb bekorga aytilmas ekan-da.

KAPÒAR SOVG‘ASI