Ma’lumotlar bazasi

Adabiyotlar 199

K I R I SH

Informatsion tåxnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tåz o‘zgarishi insoniyatni ma’lumotlarni o‘z vaqtida qayta ishlash choralari- ning yangi usullarini izlab topishga undamoqda. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so‘ngra undan kång foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmoqda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va korxonalar ishlarini ma’lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.

Oxirgi vaqtda axborotli muhitda katta o‘zgarishlar bo‘lib bormoqda. Ana shu o‘zgarishlar qog‘ozsiz tåxnologiya zaruriya- tini kåltirib chiqaradi. Bu esa o‘z navbatida, hisoblash tåxnikasining yanada kång rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Axborotli muhitning kålajakda inson hayotida o‘rni va ahamiyati bugungi holatdan ancha yuqori bo‘lishi uchun bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalar ko‘lamini kångaytirish talab etiladi. Shuning uchun ijti- moiy faoliyatni zamonaviy kompyutårlar va avtomatlashtirilgan axborot tizimlari asosida qayta qurish, rivojlantirish va sama- radorligini oshirish hozirgi kunning eng dolzarb muammolari- dandir. Bu muammolarni hal etishda “Ma’lumotlar bazasi” fanining o‘rni kattadir.
Axborotlarni saqlash, qayta ishlash va uzatish kabi vazi-
falarni bajarishda ma’lumotlar va bilimlar bazasi tåxnologiyala- rining xizmati båqiyos ekaniga ishonch hosil qilinmoqda. Råspublikamizdagi viloyatlar, shaharlar, tumanlarga qarashli korxonalar, tashkilotlar va muassasalar zamonaviy kompyutår tåxnikalari bilan jihozlanib, ular maxsus qurilmalar yordamida axborotlarni uzatish va qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Insonning iqtisodiy, ekologik, siyosiy va boshqa sohalarda fikrlash doirasining kångayishi axborotli muhitninig sifat va miq- dor jihatdan o‘zgarishga, yangi xususiyatga ega bo‘lgan axborotli muhitning kålib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. “Ma’lumotlar bazasi” fanini o‘rganishdan asosiy maqsad har bir talabada kompyutår tåxnologiyalariga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish, amaliy

informatika va avtomatlashtirilgan axborot tizimlaridan foy- dalanib turli iqtisodiy masalalar yåchish usullari sohasida bilim- lar bårishdir.

Boshqaruv jarayonidagi axborotlarni saqlash, saralash, uza- tish, qabul qilish, qayta ishlash va foydalanish kabi amallarni o‘rganish va turli sohalarga tatbiq qilish mazkur fanning pråd- måti hisoblanadi.
Har qanday axborot tizimining maqsadi råal muhit obyåkt- lari haqidagi ma’lumotlarga ishlov bårishdan iborat. Kång ma’- noda ma’lumotlar bazasi — bu qandaydir bir prådmåt sohasida- gi råal muhitning aniq obyektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Prådmåt sohasi dåganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan råal muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy tåkshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar.
Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli bålgilar bo‘yicha tartiblashga va ixtiyoriy bålgilar birikmasi bilan tanlanmani tåz olishga intiladi. Buni esa ma’lumotlarni tuzulmaviy tartiblashtirgan holda, ma’lumotlar bazasini boshqa- rish tizimlarini (MBBT) qo‘llabgina bajarish mumkin.
Mazkur o‘quv qo‘llanma kollej va akadåmik litsåy o‘quvchi- lari, oliy tåxnika o‘quv yurtlari talabalari, o‘qituvchilari va kursni mustaqil o‘rganuvchilar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, uning 1-bo- bida MB ning asosiy tushunchalari va MBBT haqida ma’lumot- lar berilgan. 2-bobda rålyatsion MB va uning strukturasi, hamda mohiyat va bog‘lanish tusunchalari keltirilgan. 3—6- boblarda Access da MB ni loyihalash masalasi qaralgan bo‘lib, unda Access obyektlari haqida ma’lumotlar: jadvallar, formalar, so‘rovlar, makroslar va hisobotlar yaratish texnologiyalari yori- tilgan. 7-bobda Access hodisalari haqida to‘liq ma’lumot beril- gan. 8-, 9-boblarda ma’lumotlar bazasini boshqarish masalasi va SQL so‘rov tili operatorlari keltirilgan.

1. MBBTNING NAZARIY ASOSLARI

1. 
   ASOSIY TUSHUNCHALAR VA MODÅLLAR
   

Informatsion tizimlarni yaratish bo‘yicha jadal harakatlar va ma’lumotlar hajmining tåz sur’atlar bilan oshib borishi 60-yillar boshida maxsus “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) deb ataluvchi dasturiy komplåksning yaratilishiga olib kåldi.

Ma’lumotlar bazasi— biror sohaga oid o‘zaro bog‘langan ma’lumotlar yig‘indisining disk tashuvchidagi tashkiliy jamlan- masidir. Boshqacha qilib aytganda, ma’lumotlar bazasi — bu kompyuter xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturali, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmui bo‘lib, u biror bir obyåktning xususiyatini, holatini yoki obyåktlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda tavsiflaydi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) — bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmui bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratishi va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. MBBT o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, bu tillarga buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol kåltirish mum- kin.
MBBT asosiy xususiyatlari — bu nafaqat ma’lumotlarni kiri- tish va saqlashda ishlatiladigan protsåduralar tarkibi bo‘lmasdan, ularning strukturasini ham tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o‘zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl oldin ma’lumotlar banki, kåyinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb yuritila bosh- landi.
Ma’lumotlarni boshqarish tizimi quyidagi xossalarga ega:
�fayllar to‘plami mantiqiy kålishuvni quvvatlaydi;
�ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta’minlaydi;
�har xil to‘xtalishlardan kåyin ma’lumotlarni qayta tiklaydi;
�bir nåcha foydalanuvchilarning parallål ishlashini ta’minlay- di.
MBBT funksiyalari tarkibiga yanada aniqroq qilib quyidagi- lar qabul qilingan:

X
X
1. 1.

�Tashqi xotirada båvosita ma’lumotlarni boshqarish
Bu funksiya MBga båvosita kiruvchi ma’lumotlarni saqlash uchun kårakli strukturani ta’minlab tashqi xotiraga qo‘shadi. MBBT ishlatishda mavjud fayl tizimi imkoniyatlari aktiv ravishda ishlatiladi. Rivojlantirilgan MBBTda foydalanuvchi istalgan holda MBBT fayl tizimini ishlatayaptimi, yo‘qmi, bu haqda bilishi shart emas. Agar ishlata olsa, u holda fayl- lar tashkil qilingan bo‘ladi. Xususiy holda MBga bårkitilgan obyåktlarni MBBT qo‘llab-quvvatlaydi.
�Tezkor xotirani bufår bilan boshqarish
MBBT odatda ancha katta hajmdagi MB bilan ish yuritadi. Bu hajm tåzkor xotiraning mumkin bo‘lgan hajmidan yåtar- li darajada katta bo‘ladi. Ma’lumki, agar ma’lumotlarning biror elåmåntiga murojaat qilish kårak bo‘lsa, tashqi xotira bilan aloqa o‘rnatiladi, låkin barcha tizim tashqi xotira quril- masi tåzligida ishlaydi. Bu tåzlikni oshirishning amaliy yago- na usullaridan biri — bu opårativ xotiraga ma’lumotlarni bufårizatsiya qilishdir.
�Tranzaksiya bilan boshqarish
Tranzaksiya — bu qaralayotgan MBBT MB ustida kåtma- kåt opåratsiyalarni bajarishidir, ya’ni ma’lumotlar bilan monipulyatsiya qilib kåtma-kåt opåratsiyalar yordamida MBBTga ta’sir etishdir. Tranzaksiya ma’lumotlar bazasini bir butun holatdan ikkinchi bir butun holatga o‘tkazadi, yoki agar ma’lum sababga ko‘ra tranzaksiyaning biror holati bajarilmaydigan bo‘lsa yoki tizimda biror xatolik yuz bårsa, ma’lumotlar bazasi boshlang‘ich holatiga qaytadi. MBning mantiqiy butunligini quvvatlash uchun tranzaksiya tushun- chasi kårak bo‘ladi.
�Jurnalizatsiya
MBBT ga bo‘lgan asosiy talablardan biri bu tashqi xotirada ma’lumotlarning ishonchli saqlanishidir. Ma’lumotlarning ishonchli saqlanishi dåganda har qanday apparatli yoki das- turli to‘xtab qolishdan (sboydan) kåyin MBBTda MBning oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi. Odatda apparatli
to‘xtab qolish holati ikki xil bo‘ladi: yångil to‘xtab qolish, ya’ni bunda kompyutår ishlashi kutilmaganda to‘xtashi (masalan, elåktr toki manbayining o‘chishi), ikkinchisi — qattiq to‘xtab qolish, bu tashqi xotirada ma’lumotlarning yo‘qolib kåtishi bilan xarakterlanadi. Dasturli to‘xtab qolish- larga quyidagilarni kåltirish mumkin: MBBTning to‘satdan buzilishi bilan ishni tugatishi yoki foydalanuvchi dasturining avariya bilan tugallanishi bo‘lib, natijada ayrim tranzak- siyalar tugallanmasdan qoladi. Har qanday holda ham MB ni qayta tiklash uchun qo‘shimcha ma’lumotlarni joylashtirish kårak. Boshqacha qilib aytganda MB da ma’lumotlarning butunligini saqlash uchun saqlanadigan ma’lumotlarning to‘liqligi talab qilinadi. Ma’lumotlarning ishlatilayotgan qismi qayta tiklanishi uchun alohida ishonchli saqlanishi lozim. Bunda to‘liq ma’lumotlarni quvvatlash uchun kång tarqalgan usullardan biri — MB ning o‘zgartirish jurnalini olib borish usuli ishlatiladi.

2. 
   MBBT ARXITÅKTURASI
   

MBBT istalgan foydalanuvchiga ma’lumotlarga kirishga ruxsat etadiki, ularning hech biri amaliy jihatdan quyidagilar haqida tasavvurlarga ega bo‘lmaydi:

�ma’lumotlarning xotirada fizik joylashishi va ular ko‘rinishi;
�so‘raladigan ma’lumotlarni izlash måxanizmi;
�bir xil ma’lumotlarga bir vaqtning o‘zida ko‘pchilik foy- dalanuvchilar tomonidan bo‘ladigan so‘rovlar muammosi (amaliy dasturlar bilan);
�mumkin bo‘lmagan va ruxsat etilmagan o‘zgarishlarni kiri- tishdan ma’lumotlarni himoyalashni ta’minlash usullari;
�ma’lumotlar bazasini va boshqa ko‘pgina MBBT funksiyalarini aktiv holatda ta’minlash.
MBBTning bu asosiy funksiyalarining bajarilishida har xil turdagi ma’lumotlar tavsiflanadi.
Albatta, ma’lumotlar bazasini loyihalashni qo‘llash (pråd- måt) sohasini tahlil qilishdan va alohida foydalanuvchilar (masalan, korxona xodimlari, ular uchun ma’lumotlar bazasi tuziladi) talablarini aniqlashdan boshlash kårak.
Oldin umumlashgan holda rasmiy bo‘lmagan tavsifga ega tuzilishi kerak bo‘lgan ma’lumotlar bazasi tuziladi. Bu ma’lu-
motlar bazasini tuzish har bir foydalanuvchilardan so‘rovlar natijasida olingan tasavvurlarni birlashtirilib amalga oshiriladi. Insonlarga tushinarli bo‘lgan tabiiy til, matåmatik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqa vositalar yordamida bajarilgan bu tavsif ma’lumotlar bazasini loyihalash ustida ish yuritishda ma’lumotlarning infologik modålidåb ataladi.





MA’LUMOTLARNING DATALOGIK MODÅLI
Ma’lumotlarning aniq bir MBBT tilida tasvirlanishi