Maktabgacha yoshdagi

Nazorat savollari:

1. Xotira nima? Odam hayotida xotiraning qanday ahami-

yati bor?

2.  Xotiraning nerv-fiziologik asosini nima tashkil etadi?

3.  Xotira va xayoliy tasavvurlarning farqi nimada? 

4.  Ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning farqi nimada?

5.  Xotira sifatiga ko‘ra odamlar qanday tiplarga ajratiladi?

3.4. Tafakkur.  

Tafakkur haqida tushuncha 

Tashqarida ob-havo qanday ekanligini bilish uchun men uy-

dan hovliga chiqishim va sovuq yoki issiqligini bevosita yu-

zim, qo‘llarim terisi, butun tanam bilan sezishim mumkin. 

---

144

Bu tevarak-atrof olamni sezgilar hamda idrok orqali to‘g‘ridan 

to‘g‘ri, bevosita bilish yo‘lidir. Ammo biz ob-havo masalasini 

uydan tashqariga chiqmay turib ham yecha olamiz. Chunon-

chi, hovli, tomda osig‘liq turgan termometrga derazadan qarash 

orqali biz tashqari ancha sovuq ekanligini, daraxt shox larining 

tebranayotganligini ko‘rib, shamol esayotganligini bilamiz. Bu 

xildagi bilishni be vosita bilish yo‘li deb ataladi, chunki bu yer-

da bilim to‘g‘ridan to‘g‘ri (bevosita) yo‘l bilan emas, balki vosi-

tali ravishda (bavosita), ayrim hodisalarni (termometr nayidagi 

simobning balandligini, daraxt shoxlarining shamolda tebrani-

shini) kuzatish hamda bu hodisalar bilan ob-havo o‘rtasidagi 

aloqani tushunish orqali hosil bo‘ladi.

Astronom olim planetaning o‘zini hali ko‘rmasdan turib,  

uning qayerda bo‘lishi lozimligini matematik hisoblashlar 

orqali aniqlab bergan. Haqiqatdan ham oradan bir necha yil-

lar o‘tgach olimlar juda kuchli teleskop yordamida bu plane-

tani ko‘rganlar. Pluton planetasining kashf etilishi tarixi xud-

di shunday bo‘lgan.

Yana bir misolni ko‘raylik: qaynoq suvni shisha stakanga so-

lishim zarur bo‘lib qoldi, deb faraz qilaylik. Bunda stakan yo-

rilib ketmasligi uchun men avvaliga suvni stakanga asta-sekin 

quya boshlayman. Qaynoq suv solingan paytda stakan yorilib 

ketishini ilgari o‘zim ko‘p marta ko‘rganman va shu sabab-

dan ham hozir qilgan ishim nima bilan tugashini oldindan bi-

la olmayman. Bu sifatni (issiqqa chidamliligini) men hamisha 

shisha stakanlarga xos deb umumlashtirdim. Ammo umum-

lashtirish uchun «qaynoq 

lik», «mayda bo‘laklarga parcha-

lanish» yoki «sovuqlik», «o‘z holatini saqlab qolish» kabi sifat-

larni avvalo ajratib olish, mavhumlashtirish zarur, bu xildagi 

ishlarni amalga oshirmasdan turib umumlashtirib bo‘lmaydi. 

Ana shu yo‘sinda mavhumlashtirish (abstraktlashdan) keyingi-

na biz predmetning ajratib olingan xususiyatlarini ma’lum gu-

ruhdagi buyumlarga tatbiq etamiz, ya’ni umumlashtiramiz.

Tafakkur – bu atrof-muhitdagi voqelikni nutq yordami bilan 

bavosita, umumlashgan holda aks ettiruvchi psixik jarayon ham-

da ijtimoiy-sababiy bog‘lanishlarni anglangan, yangilik ochishga 

va bashorat qilishga yo‘naltirilgan aqliy faoliyatdir.

---

145

Tafakkurning nerv-fiziologik asoslari. Katta yarimshar-

lar po‘stlog‘ida hosil bo‘luvchi muvaqqat nerv bog‘lanishlari