Maktabgacha yoshdagi

dinamik stereotiplar (ste reotip yunoncha 

stereo – mustahkam, o‘chmas; tupos – 

iz, tamg‘a) deb ataladi. Stereotip so‘zi 

mustahkamlangan reaksiyalar ning barqarorligidan dalolat be-

radi. «Dinamik» deb atalishiga sabab shuki stere otipni, ya’ni 

odat tusiga kirib qolgan xatti-harakatlar sistemasini qayta qu-

rish oson bo‘lmasa ham uni o‘zgartirish mumkin. Bu o‘choqlar 

ke rak bo‘lganda kuch sarflanmasdan oson tiklanadi.

I.P. Pavlov  (1849–936-yy.) 

---

43

Miyaning tuzilishi va vazifalari

tepa bo‘lagi

peshona bo‘lagi

po‘stloq

qismi

chakka bo‘lagi

miyacha

5-rasm. Bosh miya.

Demak, dinamik stereotip qo‘zg‘atuvchilarning tez-tez tak-

rorlanib turuvchi ta’sirlariga organizmning moslashib qolishi 

hisoblanadi. Stereotip qancha eski va turg‘un bo‘lsa uni yengish, 

tugatish shunchalik qiyin bo‘ladi. Uni buzish tevarak-atrofdagi 

voqelik bilan keskin to‘qnashuvga olib keladi. Nerv sistemasining 

zaif muvozanatlashmagan tipiga mansub bo‘lgan odamlarda di-

namik stereotipni qayta qurish qiyin bo‘ladi. Nerv sistemasi kuchli 

va muvozanatlashgan odamlar dinamik stereotipni o‘zgartirishni  

oson uddalaydilar.

Yarimsharlarning biror qismi zararlansa odam shu vazifa-

sini yo‘qotadi. Masalan, miyaning peshona orqa tomonida-

gi qismi zararlansa u gapira olmaydi, uning o‘rnini boshqa 

markazlar amalga oshiradi.

I.P. Pavlov miyani o‘z ishini o‘zi to‘g‘rilovchi sistema deb ata-

gan. Buning ma’nosi shuki, miya tashqi qo‘zg‘atuvchilar ta’siriga 

shunchaki javob qaytaribgina qolmay, balki o‘z ko‘rsatmasi 

bo‘yicha bajarilayotgan xatti-harakatlarni nazorat qiladi ham-

da tartibga solib turadi. Nerv jarayonlari uch qismdan iborat:

---

44

1)  tashqi (yoki ichki) qo‘zg‘atuvchi ta’sirida vujudga kelgan 

qo‘zg‘alishning sezgi organlaridan to miyaga borguncha bosib 

o‘tuvchi yo‘li;

2)  bu qo‘zg‘alishning miyada qayta ishlanishi;

3) impuls tarzida beriluvchi «buyruq», bu buyruqni miya 

xatti-harakatini amalga oshiruvchi mushaklar tomon yo‘llaydi.