Maktabgacha yoshdagi

Nazorat savollari:

1.  Nutq deb nimaga aytiladi?

2.  Nutqning tildan farqi nimada?

3.  Nutqning qanday turlaridan foydalaniladi?

4.  Nutqning qanday funksiyalari farqlanadi?

---

163

3.6. Xayol.  

Xayol tavsifi, fiziologik asoslari

Predmet va hodisalarning obrazlari garchi kishining xayo-

liy tasavvurlarida (obrazlarida) ilgari u shu holda idrok qil-

magan tarzda vujudga kelsa ham, biroq bu obrazlar hamisha 

kishi ha yotida kuzatgan elementlar, qismlardan tashkil top-

gan bo‘ladi. Kishi biror yangi predmetni, masalan, mashinani 

yaratar yoki ixtiro qilar ekan, uni o‘zi qayerdadir ko‘rgan, un-

ga (nazariy yoki amaliy jihatdan) tanish qismlar va detallardan 

tuzilganligini fikran tasavvur qiladi. Hatto fantast yozuvchi-

lar ham o‘z asarlarining g‘ayritabiiy, aqlga to‘g‘ri kelmaydigan 

qahramonlarini hayotda kuzatgan narsalarning elementlaridan 

yaratadilar. Masalan, Gerbert Uells «Dunyolar kurashi» degan 

fantastik romanida boshi metall silindrga o‘xshagan, qush ning 

tumshug‘i singari tumshug‘i, oyoqlari esa juda katta hasha-

rotning qo‘l-oyoq larini eslatuvchi Mars odamlarini tasvirlaydi. 

Bu narsa ertaklarda, dostonlarda va xalq fantaziyasi bilan yara-

tilgan obrazlarga ham taalluqlidir. Shunday qilib, ijod jarayoni-

da hamisha ilgari idrok qilingan narsalarning qayta ishlanishi 

ro‘y beradi. Xa yol dеb odamning ongida ilgaridan bor bo‘lgan 

vaqtli aloqalarning (assotsiatsiyalarning) qaytadan tiklanish va 

bir-biri bilan yan gicha qo‘shilishi orqali yangi narsa va hodi-

salarning obrazlarini hosil qilishiga aytiladi.

Inson xayolining eng murakkab va eng fantastik obrazlari 

idrok qilingan obrazlarni qayta ishlashga asoslanadi. Chunon-

chi, afsonaviy hikoyalardagi obraz lar – dеv, pari, suv parisi 

va boshqalar ham inson xayolining mahsulidir. Bu afsonaviy 

hikoya va ertaklar juda katta mubolag‘alarga qaramay, xalq-

ning hayoti, uni o‘rab olgan tabiiy muhit hamda manzaralar-

ni yorqin obraz lar orqali aks ettiradi. Mana shunday afsonaviy, 

xayoliy ertaklarda xalqning orzu-umidlari ifodalanadi, masa-

lan «Ur to‘qmoq», «Ochil dasturxon», «Uchar gilam» kabilar.

Xayolni ko‘pincha fantaziya deb ataydilar, holbuki, ba’zan 

«fantaziya» degan so‘z bilan haqiqiy hayotga kam aloqador xa-

yolni tushunadilar. Xayolning boyligi idrok qilish ko‘nikmasiga, 

predmetlar va hodisalarning obrazlarini kuzatish va xotirada 

---

164

saqlab qolishga bog‘liq bo‘lib, ular keyinchalik qayta ishlab 

chiqiladi. Bu jarayonda tafakkur muhim rol o‘ynaydi. Tafak-

kur fantaziya natijalariga tuzatishlar kiritadi, ya’ni tanqidiy ba-

holaydi. His-tuyg‘ular ham xayolga ta’sir ko‘rsatadi va ularning 

o‘zlari ko‘p jihatdan xayolga bog‘liq bo‘ladi. Nihoyat kishining 

xayoli bilan yaratilgan ijodiy niyatlarni amalga oshirish uchun 

iroda zarur bo‘ladi.