|
Kuzatuvchanlik — shaxs sifati ekanligi
Odamlar tashqi olamni idrok qilish qobiliyatlariga ko‘ra bir- birlaridan farq qiladilar. Ayrim kishilar yaxshi kuzata oladi- lar, ularning bu fazilati kuzatuvchanlik deb ataladi. Boshqa kishilar bu sifatga ega bo‘lmaydi. Odatda qiziquvchan odamlar kuzatuvchan bo‘ladilar. Kuzatuvchanlik qobiliyati odamda bi- ron-bir narsani kuzatishni avvaldan o‘z oldiga maxsus ravish- da maqsad qilib qo‘yishdangina emas, balki odatdagi kundalik sharoitlarda, kuzatish niyati bo‘lmagan sharoitlarda ham ko‘zga tashlanadi. Bunda kuzatuvchan odam narsalarni ancha aniq idrok qiladi, aksincha bu qobiliyatga ega bo‘lmagan kishi ko‘pgina narsalarni payqamaydi, idrokda esa ko‘pgina xatoga yo‘l qo‘yadi. Shaxsning xislati bo‘lgan kuzatuvchanlik faoliyatning hamma turlari uchun zarurdir. I.P. Pavlov shaxsning kuzatuvchanlik fazilatini yuksak darajada qadrlagan. Rassom va yozuvchining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan ularning ana shunday shaxsiy fazilatga ega bo‘lishlariga bog‘liqdir, ular o‘zlarining ijodiy ishlari uchun doimo kuzatib, ma’lumot to‘playdilar.
Ayrim kishilarning kuzatuvchanligi moddiy narsalar bilan ko‘proq aloqador bo‘ladi. Ular buyumning sifatiga, uning qanday materialdan tayyorlanganligiga ko‘proq e’tibor beradi, buyumning afzal tomonlarini yaxshiroq ko‘radi. Bu xildagi zehni o‘tkirlik narsalarga nisbatan kuzatuvchanlik deb ataladi. Boshqa odamlar shaxsning psixik xususiyatlarini yaxshi payqab oladi, odamning ichki dunyosini yaxshi biladi. Bu oda- mlarda psixologik kuzatuvchanlik o‘sgan bo‘ladi. Ayrim kishi- lar kuzatuvchanlikning ikki turiga ham ega bo‘ladilar.
Odamlar idrok qilish sohasida bir-birlaridan yana shuni- si bilan farq qiladilarki, kuzatuvchan kishilarning ayrimlari narsani o‘rganishda unga obyektiv ravishda yondashib, idrok etilayotgan narsaga xolisona munosabatda bo‘lishga harakat
125
qiladi. Ularning idroki aniq bo‘ladi, voqelikka muvofiq keladi, ular idrok jarayonida o‘zlaridan hech narsa qo‘shmaydilar. Boshqalarda esa idroklari mazmuniga, ehtimol his-tuyg‘ulari va boshqa shu kabilar ta’sirida ko‘pgina shaxsiy subyektiv munosa- batlari qo‘shilib ketadi. Bunday odamlar hodisalarni ko‘pincha yorqin, rangdor qilib tasvirlaydilar-u, ammo ularning tasviri ko‘pincha noto‘g‘ri bo‘ladi, unchalik aniq bo‘lmaydi.
Narsa va hodisalarni rejali, izchil, ma’lum bir maqsad- ni ko‘zlab idrok qilish kuzatish deb ataladi. Kuzata olish qo- biliyati kishiga vaziyatni yaxshiroq fahmlab olishga, narsalarni yanada aniqroq idrok etishga, odamlarni durustroq tushunishga, ularning tashqi xususiyatlari va ichki psixik sifatlarini puxtaroq bilib olishga imkon beradi. Ularning barchasi odamga yanada to‘g‘riroq ish ko‘rish, tevarak-atrofimizni qurshab olgan olam to- monidan ko‘rsatuvchi ta’sirlarga oqilona javob qaytarish imkoni- yatini yaratadi. Kuzatishni hamma odam ham uddalayvermaydi.
Quyidagi shartlarga rioya qilingan taqdirda kuzatish to‘g‘ri o‘tkazilishi mumkin:
Kuzatishdan ko‘zlangan maqsadni odam tushunib yetgan bo‘lishi zarur. Bordi-yu biror kimsaga: «Kuzating!» — desak-
u, nimani va nima maqsadda kuzatish lozimligini tushuntirib bermasak uning kuzata olmasligi muqarrardir.
Kuzatish o‘tkazuvchi odam o‘zi kuzatmoqchi bo‘lgan narsasi haqida ozmi-ko‘pmi bilimga ega bo‘lishi zarur. Kuza- tishimiz lozim bo‘lgan narsa haqida avvaldan hech narsani bil- masak, kuzatish jarayonida ancha qiynalishimizga to‘g‘ri keladi.
Kuzatishni izchil ravishda, reja bo‘yicha o‘tkazish talab etiladi. Kuzatiladigan obyektni tartibsiz ravishda ko‘zdan ke- chirish kamdan kam holdagina zarur natijalarga erishtiradi.
Kuzatish mumkin qadar mukammal, chuqur bo‘lmog‘i kerak. Kuzatiladigan obyektdagi eng muhim tomonlarni topish va narsani to‘g‘ri tushunishda ahamiyatli qismlarni sinchiklab ko‘zdan kechirish zarur.
Odamlarning tevarak-atrofidagi barcha narsalarga nisbatan qanchalik o‘tkir mushohadaliligi ham idrokning sifat- lariga bog‘liq. O‘tkir mushohadalilik shaxsning muhim xususiyati bo‘lib, ta’lim jarayonida uning ahamiyati kattadir.
126
Do'stlaringiz bilan baham: |
