Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

do bo‘la boshlaydi. Bu nihollarni diqqat-e’tibor bilan doimo parvarish qilib turish tarbiyachi va ota-onalarning vazifasidir.





Mustaqil harakatlar.


Ilk yoshda o‘yin faoliyati. Bu yoshda bolaning o‘yinlari ha­li juda oddiy bo‘ladi. Aslida ular tom ma’nodagi o‘yin bo‘lmay, balki chinakam o‘yinga tayyorgarlikdir. Bu yoshdagi bolalarning sodda o‘yinlarini mashq o‘yinlari, harakat o‘yinlari, manipulatsi- ya (timirskilash) o‘yinlari deb atash mumkin. Bunday o‘yinlarda bola o‘yinchoqlarni bir joydan ikkinchi joyga olib borib qo‘yadi, mashinalarni, aravachalarni yurgizib ko‘radi, kubiklarni ustma- ust qilib taxlaydi va shu kabi harakatlarni bajaradi. Bunday sodda o‘yinlarda hali bola xayolini boyitadigan mazmun yo‘q.

Bola ikki yoshga to‘lgach, uning o‘yinlarida jiddiy o‘zgarish ro‘y beradi. Bolaning o‘yiniga endi taqlidiy harakatlar qo‘shiladi. Bola kattalardan ko‘rgan bilganlarini o‘yinda taqlidan takror- lay boshlaydi. Bu davrda bola mashinasini u yoqdan bu yoqqa siljitish yoki tepalikdan sirg‘antirib tushirish bilan cheklanmay, haydovchilarning harakatlarini bajaradi. Mashina ovoziga taqlid qilib ovoz chiqaradi, mashinada yuk tashiydi va hokazo. Qiz bola bo‘lsa, bu yoshda qo‘g‘irchog‘ini yuvintiradi, ovqatlantiradi, ux-


288





latadi, jazolaydi. Bolaning bunday o‘yinlarida esa endi tiklovchi xayolning yuzaga kela boshlaganini ko‘ramiz. Bola uch yosh­ga to‘lish oldida rollarga bo‘linib o‘ynaydigan o‘yinlar ham pay­do bo‘ladi. Ular o‘yinda rollarni taqsimlab oladilar va ulardan — «Men samosvalning haydovchisi bo‘laman», «Sen ekskavatorda turasan», «Men doktor bo‘laman», «Sen doktorga kelasan» kabi mulohazalarni eshitish mumkin. Bolalar o‘z rollarini mohirlik bilan bajarishga intiladilar. Ana shunday rolli o‘yinlarda bola­larning xayol faoliyatlari rivojlanadi. Ularda ijodiy xayol kurtak- lari ham yuzaga kela boshlaydi.

Nutqning o‘sishi bola shaxsining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bola kattalarning gaplariga tushunadigan bo‘lgach, har turli ertak va hikoyalarni qiziqib tinglaydigan bo‘ladi. Bolalar o‘zlari biladigan, o‘zlariga yaxshi tanish bo‘lgan narsalar (hayvon­lar, bolalar kabi) haqidagi hikoyalarni jon-u dili bilan eshitadilar. Bola bunday hikoyalarni eshitishda bevosita o‘zining idrokiga, tasavvurlariga tayanadi. So‘z esa bolaning narsalarni boshqacha idrok qilishiga, ularning boshqa narsalarga o‘xshashligini aniq- lashiga va ana shunday o‘xshashliklarni aniqlash asosida yangi obrazlar, yangi tasavvurlar yaratishiga yordam beradi.

Ilk yosh davridagi bolalarning xayol faoliyatlarini rivojlan- tirishda o‘yinning roli nihoyatda kattadir. Shuni e’tiborga olib, bolalarning o‘yinlarini tashkil qilishga, ularga o‘yinchoqlarni to‘plab berishga ahamiyat bilan qarash kerak. Bu yoshda bolalar­ning o‘yinchoqlari anchagina yirik, rangdor, qimirlaydigan, ya’ni bolalarning e’tiborini o‘ziga jalb qiladigan, shuningdek, sinmaydigan, yengil va oson yuviladigan bo‘lishi kerak.

Ilk yoshda ta’lim faoliyati. Ilk yoshdagi bolalarga majburiy tarzda ta’lim (bilim) berilmaydi. Ularning har kungi xayotla- rining o‘zi ta’limdan iborat bo‘ladi. Chunki ilk yoshdagi bola- lar kundalik hayotlarida atrof-muhitdagi narsalar va hodisa- lar bilan tanishadilar, har turli narsalarni qo‘llari bilan ushlab ko‘rib, sinchiklab tekshiradilar.

Ilk yoshdagi bolalar o‘ta hissiyotli va juda qiziquvchan bo‘ladilar. Ularning ana shu qiziquvchanlik xususiyatlaridan ta’lim jarayo­nida keng foydalanish lozim. Ilk yoshdagi bolalarga ta’lim be- rishda ularni atrof-muhitdagi narsalar bilan bevosita tanish-


289





tirishda shu yoshdagi (2-2,5 yoshdagi) bolalar uchun chiqarilgan rasmli kitoblardan va rasmli lotolardan foydalanish yaxshi nati- ja beradi. Masalan, ilk yoshdagi bolalarni uy hayvonlari, yovvoyi hayvonlar, qushlar, o‘simliklar dunyosi va shu kabilar bilan rasmli kitoblar orqali tanishtirish mumkin. Bu yoshdagi bolalarga ta’lim berishda rasmli lotolar ham keng qo‘llaniladi. Masalan, tarbi- yachining va hamma bolalarning oldida har xil sabzavotlarning rasmlari solingan lotolar turadi. Tarbiyachi qo‘liga piyozning ras- mi tasvirlangan lotoni olib bolalarga ko‘rsatadi. Bolalar darhol sabzavotlarning rasmlari solingan lotolar orasidan piyozni topib olishlari va uning nomini jor bo‘lib aytishlari kerak.