Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

t/r	Yosh davrlari bosqichlari
Yoshi
1	Chaqaloqlik davri	0-1 oygacha
2	Go‘daklik davri	1 oydan 1 yoshgacha
3	Ilk bolalik davri	1-3 yosh
4	Maktabgacha yosh davri	3-6, 7 yosh
5	Kichik maktab yoshi davri	6, 7-11 yosh
6	O‘smirlik davri	12-15
7	Ilk o‘spirinlik	15-18
8	Yoshlik davri	20-30
9	O‘rta yosh davri	30-50
10	Katta yosh davri	50-70
11	Keksalik davri yoki gerantopsixologiya	70-90
12	Uzoq umr ko‘ruvchilar	90 dan yuqori

Nazorat savollari:

1. 
   Taraqqiyot va uning mohiyati haqida gapirib bering.
   
2. 
   Bolaning psixik taraqqiyotini vujudga keltiruvchi qara- ma-qarshiliklar nimalardan iborat?
   
3. 
   Psixik taraqqiyot qonuniyatlari nimalardan iborat?
   

247

4. 
   Bolaning psixik jihatdan taraqqiy etishida biologik va ijtimoiy muhitning ta’siri nimada ko‘rinadi?
   
5. 
   Ta’lim-tarbiya bilan psixik taraqqiyot o‘rtasidagi muno- sabat masalasi qanday?
   
6. 
   Psixik taraqqiyotning yaqin va aktual bosqichi deganda nimani tushunasiz?
   
7. 
   Bola psixik taraqqiyotida dasturlashtirilgan ta’limning qanday ahamiyati bor?
   
8. 
   Bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda qanday fikrlar mavjud?
   
9. 
   Bolaning yosh bosqichlari va bir yosh bosqichidan ik­kinchi yosh bosqichiga o‘tishda yuzaga keladigan krizislarni tushuntirib bering.
   
10. 
    Bolalar psixik taraqqiyotidagi individual farqlar nima- lardan iborat?
    

3. 
   Chaqaloqlik va go‘daklik davrida psixik taraqqiyot.
   

Chaqaloqlik davri

Bolaning go‘daklik (chaqaloqlik) davri jismoniy jihatdan juda tez rivojlanish davridir. Odatda odamning yoshi tug‘ilgan kunidan boshlab hisoblanadi. Lekin aslida odamning dunyo- ga kelishi, rivojlanishi tug‘ilmasdan ilgarigi, ya’ni ona qor- nidagi davridan boshlanadi. Bola onaning qornidaligi davri­da, ya’ni to‘qqiz oy mobaynida juda tez va juda murakkab taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tadi. Bolaning tug‘ilgandan keyin- gi normal taraqqiyoti uning ona qornidagi taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir. Shuning uchun bolaning tug‘ilgunga qadar bo‘lgan taraqqiyotiga ham diqqat-e’tibor bilan qarash lozim, chunki tug‘ilgunga qadar ham bolaga tashqi muhit ta’sir qila­di. Lekin bu ta’sir faqat ona orqali, onaning organizmi orqa­

51. 
    bo‘ladi. Homiladorlik davrining har jihatdan normal o‘tishi bolaning ona qornidagi normal taraqqiyotini va har jihat­dan yetuk tug‘ilishini ta’minlaydi.Bolaning tug‘ilgandan keyin bir yoshgacha bo‘lgan davli nisbatan kam harakat va «nutq- siz» taraqqiyot davridir. Bu davrda bolaning o‘sishi va taraqqi­yoti oila doirasida yuzaga keladi. Ammo shunday bo‘lsa ham bu davr har jihatdan juda ildam rivojlanish davridir. Bu davr-
    

248





da bola deyarli faqat ona suti bilangina ovqatlanadi, u hali ga- pira olmaydi va mustaqil harakat qila olmaydi. Bu davrda bola ojiz bo‘lib, kattalarning doimiy va to‘g‘ri parvarish qilishlari- ga muhtoj bo‘ladi.





Yangi tug‘ilgan va bir yoshgacha bo‘lgan bolalarning tash- qi qiyofalari katta odamlarning tashqi qiyofalaridan ancha farq qiladi. Yangi tug‘ilgan bolaning boshi gavdasiga nisbatan juda ham katta (gavdasining to‘rtdan bir qismiga barobar), bo‘yni deyarli yo‘q darajada qisqa, gavdasi uzun, oyoq-qo‘llari gav­dasiga nisbatan qisqa bo‘ladi. Katta yoshli odamning boshi gavdasining sakkizdan bir qismiga to‘g‘ri keladi.

Bundan tashqari chaqaloq bolaning yuzi juda kichkina bo‘ladi, chunki yuqorigi va pastki jag‘lari hali ishlamagan- ligi tufayli rivojlanmagan bo‘ladi. Chaqaloq bolalar ichki organlarining holati va faoliyati ham katta odamlarnikidan an- chagina farq qiladi. Masalan, o‘pkadagi havo kiradigan may- da pufakchalarning soni miqdor jihatidan katta odamlarni- ki bilan barobar bo‘lsa ham, ular juda mayda bo‘ladi (katta odamlarnikiga nisbatan uch barobar kichik bo‘ladi). Shuning


249





uchun chaqaloq bolalar katta odamlarga nisbatan uch barobar tez nafas oladilar. Chaqaloq bola bir daqiqada 50-60 mar­ta nafas olsa, katta yoshdagi odam xuddi shu vaqt ichida 14­16 marta nafas oladi. Chaqaloq bola jismoniy jihatdan juda tez o‘sayotganligi tufayli sof havoga ayniqsa muhtoj bo‘ladi. Ilk yoshdagi bolalarning taraqqiyotida buni albatta hisobga olish zarur. Agar chaqaloq bola o‘ringa o‘ng‘ay holatda yotqi- zilmasa, siqib yo‘rgaklansa va ochiq havoga olib chiqilmasa, uning nafas olishida qo'shimcha qiyinchilik vujudga keladi.