Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi

Nazorat uchun savollar
1. 
Tirmashish mashqlari qanday tipdagi harakat va bola or 
ganizmiga qanday ta’sir qiladi?
2. 
Tirmashib chiqish turlari nechta?
3. 
Emaklash mashqlari qaysi yosh guruhlarda qo‘llaniladi?
7-§. Uloqtirish mashqlarini o‘tkazish metodlari
Uloqtirish asiklik tipdagi harakatdir. Maktabgacha yoshdagi 
bola uchun yuqoriga, oldinga, pastga uloqtirish ma’qul keladi. 
U barcha muskul guruhlari, ayniqsa, yelka kamari muskullarini 
rivojlantirishga, shuningdek, chaqqonlik, egiluvchanlik, 
tezkorlik, muvozanat saqlash, ko‘z bilan mo‘ljal olishni 
tarbiyalashga yordam beradi.
Uzoqqa va nishonga uloqtirish. Birinchi harakat ikkinchisi 
uchun qo‘l kelishi lozim, chunki uzoqqa uloqtirishda asosiy 
kuch asosan to‘g‘ri uloqtirish metodlarini egallashga qaratiladi; 
ayni paytda bolalar masofaga uloqtirishni mashq qiladilar. 
Nishonga uloqtirishda bolaning diqqati buyumni belgilangan 
nishonga tekkizishga muvofiq qaratiladi. Bunda irodaviy kuch 
diqqatni to‘plash, diqqat, maqsadga yo‘nalganlik va masofani 
ko‘z bilan chamalashdagi harakatlar koordinatsiyasi bilan birga 
qo‘shib olib boriladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan shug‘ullanganda 
uzoqqa va nishonga uloqtirishning turli usullari qo‘llaniladi: 
“orqaga yelka osha uloqtirish”, “o‘ng qo‘l bilan pastdan 
uloqtirish”, “o‘ng qo‘l bilan yuqoridan uloqtirish”, “o‘ng qo‘l 
bilan yondan uloqtirish” (D.V. Xuxlayeva).

---

98
“Orqadan o‘ng qo‘l bilan yelka osha uloqtirish” texnikasi 
quyidagicha bo‘ladi: dastlabki holatda o‘ng oyoq orqaga olina- 
di, yelka biroz keriladi, gavda uloqtiruvchi qo‘l tomon birozgi- 
na buriladi, o‘ng qo‘l ko‘krak oldi tomon yarim bukiladi, chap 
qo‘l yonga tushiriladi. Silkish paytida gavda uloqtiruvchi qo‘l 
tomonga buriladi, orqaga tashlanadi va gavda og‘irligi orqaga 
olingan oyoqqa ko‘chiriladi, o‘ng qo‘l orqa tomonga uzatilgan 
bo‘ladi.
Uloqtirish paytida o‘ng oyoq, gavda rostlanadi, rostlanayot- 
ganda oldinga buriladi; uloqtirishning yakunlovchi bosqichida 
gavda og‘irligi oldinda turgan oyoqqa ko‘chiriladi. O‘ng oyoq 
chap oyoq yoniga qo‘yiladi. Chap qo‘lda uloqtirish ham shu 
metoddan foydalangan holda bajariladi.
“O‘ng qo‘l bilan pastdan uloqtirish” usuli. Dastlabki holatda 
oyoqlar yelkadan kengroq qilib qo‘yiladi, o‘ng oyoq orqaga 
olinadi, o‘ng qo‘l ko‘krak oldi tomon yarim bukiladi.
Silkishda o‘ng qo‘l pastga-orqaga imkon boricha uzatila- 
di va uloqtirish qo‘lni oldinga-yuqoriga harakatlantirish bilan 
bajariladi.
“O‘ng qo‘l bilan yuqoridan” uloqtirish usuli. Dastlabki 
holatda oyoqlar yelkadan kengroq qilib qo‘yiladi, o‘ng oyoq 
orqaga olinadi. O‘ng qo‘l (to‘p yoki xaltacha ushlagan holda) 
gavda yonida bo‘ladi. Silkishda o‘ng qo‘l yuqoriga-orqaga 
harakatlantiriladi, so‘ngra oldinga yo‘naltiriladi va xaltacha 
uloqtiriladi.
“O‘ng qo‘l bilan yondan” uloqtirish usuli. Dastlabki 
holat – oyoqlar yelkadan biroz kengroq qilib qo‘yiladi, o‘ng 
oyoq orqaga olinadi, narsa ushlagan o‘ng qo‘l gavda yonida 
tutiladi. Silkishda gavda yon tomonga engashadi, o‘ng qo‘l 
iloji boricha orqaga uzatiladi, gavda og‘irligi tizzadan bukilgan 
o‘ng oyoqqa olinadi. Uloqtirishda o‘ng oyoq rostlanadi, gavda 
chapga-oldinga buriladi, o‘ng qo‘l oldinga harakat qilib narsani 
uloqtiradi.
Barcha metodlardagi uloqtirishlar joyida turib bajariladi. 
Katta yoshdagi bolalarni ham to‘rt qadam yurib kelib 
uloqtirishga o‘rgatish maqsadga muvofiqdir.

---

99
To‘rt qadam yurib uloqtirish bolalarni yugurib kelib uloqti- 
rishni o‘rganishga tayyorlaydi. O‘ng qo‘l bilan buyumni 
uloqtirishda o‘ng oyoq bilan qadam tashlanadi, ikkinchi qadam 
chap oyoqda qo‘yiladi. Dastlabki ikki qadam odatdagicha, 
uchinchisi chalishtirib qo‘yiladi. O‘ng oyoq uchi bilan o‘ngga 
buriladi va oldinga, uloqtirish yo‘nalishiga perpendikulyar 
qo‘yiladi. Uchinchi qadam qo‘yilayotganda o‘ng qo‘l orqaga 
olinadi. To‘rtinchi qadamda chap oyoq oldinga tashlanadi, 
gavda og‘irligi o‘ng oyoqda qolib, rostlangan holda o‘ngga 
buriladi, qo‘l iloji boricha orqaga uzatiladi – uloqtiriladi.
Yugurib kelib uloqtirish. Tezlashtirilgan yugurish o‘ng 
oyoqni chalishtirib, chap oyoqni oldinga tashlash bilan, ya’ni 
uloqtirish uchun dastlabki holat bilan tugallanadi. Yugurib 
kelib, chalishtirib oldinga qadam tashlash va uloqtirish qo‘shib 
bajariladi. Yugurib kelib uzoqlikka uloqtirish bolalarda 2-2,5 
metrga ortadi. To‘pni yoki boshqa buyumni dumalatish, 
g‘ildiratish, otish uloqtirishning tayyorlov formasidir. Otish 
ko‘nikmasining rivojlanishi ikkinchi yarim yillikda, bolada 
o‘yinchoqni tashlab yuborish va o‘yinchoqni itarish malakasi 
paydo bo‘lgan paytda boshlanadi. 9-10 oylikdagi bola endi 
to‘pni tik turgan, karavot yoki manej gardishini tutgan holda 
pastga ota oladi. Otish ikkala qo‘lda yoki o‘ng va chap qo‘l 
bilan alohida tarzda bajariladi. Otish yo‘nalishi yuqoriga, yon 
tomonlarga, oldinga, gorizontal va vertikal nishonga tomon 
burilishi mumkin. Ikki yoshga to‘lish oldida bolalarda otish 
paytida siltash elementlari paydo bo‘ladi. Agar bolalarni chap 
qo‘lda otishga maxsus o‘rgatilmasa, ularning ko‘pchiligi 
asosan o‘ng qo‘l bilan otadilar. Bola 2,5 va undan katta yoshda 
harakatning to‘g‘ri texnikasini asta-sekin o‘zlashtira boradi.
Kichik to‘pni nishonga uloqtirish qiyinroq. Harakatning 
bu turida kuchni, nishonga bo‘lgan uloqtirish masofasini va 
nis- honni muvofiqlashtirish lozim. Bunday muvofiqlik uchun 
bola markaziy asab tizimini rivojlantirish, “muskul hissi”ning 
mavjudligi, ko‘rish idrokining aniqligi, harakatlarni eslab 
qolish va qayta bajara olish talab etiladi.

---

100
3— 
4 yoshli bolalar uchun uzoqqa va nishonga otishda o‘z 
holatiga befarqlik xosdir. 3-4 yoshdagi bolalarning eng katta 
kamchiligi to‘g‘ri dastlabki holatni egallay olmaydilar. Bu 
yoshdagi bolalar hali gavdalarini otadigan o‘ng qo‘l tomonga 
bura olmaydilar. Nishonni ko‘zlab otishda bola nigohi faqat 
kerakli tomonga qaratiladi, xolos. Nishonni ko‘zlash vaqti 1 
dan 3-4 sekundgacha bo‘ladi. Bola qo‘lini kuchsiz siltaydi, 
otish kuchi va masofani o‘lchash qiyin, shuning uchun ham 
bolalar faqat 1-1,5 m uzoqlikdangina nishonga tekkizadilar.
4 yoshli bolalar uchun to‘pni yuqoriga otib ilish ham qiyin- 
lik qiladi. Yuqoriga otishda 3 yoshga qadam qo‘ygan bolalar-
ning faqat 20 %, 4 yoshga qadam qo‘yganlarning 37 %, 5 yoshga 
qadam qo‘yganlarning 62 %, 6 yoshga qadam qo‘yganlarning 
94 %, 7 yoshga qadam qo‘yganlarning 97 %gina yo‘nalishga 
rioya qila oladilar.
Bolalarning yoshi o‘sishi bilan to‘pni ilib olish malakasi 
takomillashib boradi: 3 yoshli bola to‘pni biroz yuqoriga otib 
(20–  25  sm)  qo‘lidan  deyarli  uzmay  ilib  oladi,  4  yoshdagi 
bolalarning 30 foizi ilib oladilar, bunda ularning 25 foizigina 
to‘pni panjasi bilan ilib oladi. Besh yoshda bu ko‘rsatkich 52 
foizni, 6 yoshda 95 foizni va 7 yoshda 95,5 foizni tashkil etadi. 
(N.P. Kochetova).
O‘rta va katta guruhlarda uloqtirishga oid turli mashqlar 
(dumalatish, otish, ilib olish, uzoqqa va nishonga uloqtirish, 
to‘rdan oshib otish) har kuni o‘tkazilishi, to‘p esa bolalarga erkin 
foydalanish uchun berib qo‘yilishi lozim. Turlicha mashqlar 
qancha ko‘p qo‘llanilsa, bu murakkab harakat metodlarini 
shuncha yaxshi o‘zlashtiradilar.
To‘p bilan turli variantlarda o‘tkaziladigan tizimli mashqlar 
asta-sekin bolalarga mos uloqtirish texnikasini hosil qiladi. 
Bolalar bog‘chaga qatnash davrida dumalatish, g‘ildiratish, 
to‘pni otish va ilib olish, to‘pni uloqtirish, uzatish, olib yurish, 
qaytarishning barcha turlarini, “to‘p maktabi”ni o‘zlashtirishlari 
lozim. Bolalar imkoniyatini kengaytirgan holda ularga ijodiy 

---

101
yo‘sindagi topshiriq – to‘p o‘yinining yangi kombinatsiyalarini 
o‘ylab topish tavsiya etiladi.
Xonada va maydonchada voleybol, basketbol, xokkey 
o‘yinining ba’zi ko‘nikmalarini egallash uchun halqa, to‘p tash- 
lagich, kegli, badminton, to‘rlar, savatlarni bolalar ixtiyoriga 
berilishi kerak.