Maktabgacha tarbiya yoshi davrida guruhiy psixokorreksion ishlarni tashkil qilish

2.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlash muammolari, 
psixologik korreksiyasi 
Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi ko‘p jihatdan o‘larning m akt ab ga 
ta yergarli k darajalariga bo g‘li q, Bol a avvalo m ak tab ga jismoniy jihatdan tayyor 
bo‘lishi kerak. 6 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o‘ziga xos tarzda 
kechadi, Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning ogirligi oyiga 150 dan 200 gacha, 
bo‘yi esa 0,5 sm gacha ko‘payadi. 6 yoshli bolalar turli tezliklarda, tez va yengil yugura 
oladilar. Ular sakrash, konkida y u g u r i s h , c h a n g i d a u c h i s h , s u z i s h s i n g a r i
h a r a k a t l a r n i h a m b e m a l o l bajara oladilar. Musiqa bo‘yicha mashgulotlarda bu 
yoshdagi balalar x i l m a - x i l r i t m i k v a p l a s t i k h a r a k a t l a r n i b a j a r a d i l a r , t u r l i
mashqlarni aniq, tez, yengil va chaqqon bajara oladilar. Shuningdek, 6-7 yoshli bolalar 
nerv sistemasini mustahkamlash, ularni surunkali k a s a l t s h k l a rd a n x al o s e t i s h , k o ‘ ri sh
v a e s h i t i s h q o b i l i ya t i g a a l o h i d a e’tabor berish, shuningdek, umurtqa
pogonasining to‘gri rivojlanishiga ahamiyat berish, nihoyatda muhim. Kyattalar shu 
yoshdagi bolalar bilan ish olib borar ekanlar, bu yoshdagi bolalar o r g a n i z m i h a l i
u s i s h i d a v o m e t a yo t g a n l i g i n i d o i m o h i s o b g a olishlari lozim. Masalan, 
bolani majburan yozishga o‘rgatish hali barmoq muskullari tuliq rivojlanmaganlik 
sababli ularga ma’lum darajada zarar keltirishi yoki uni chiroyli yoza olmasligi, o‘z-
uzidan bolani uziga niebatan ishonchini yoki uqishga nisbatan qiziqishini kamayishiga 
olib kelyuSht mumkin. Keyingisi bolaning aqliy tayyorgarligidyar, Kupincha aqliy
tayyorgarlik deyilganda bolaning ma’lum bir dunyoqarashi, jonli tabiat, yansonlar va 
ularning mehnatlari haqidagi bilimlari tuiguniladi. Ushbu bilimlar maktab 
beradigan ta’limga asos bo‘lishi mumkin, lekin suz boyligi, ma’lum xatti-harakatlarni bajara 
olish layoqati bolaniyag maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy kursatkichi bula olmaydi. 
Maktab dasturi bolalardan taqqoslay olish, taxlil eta olish, umumlashtira olish, 
ma’lum bir xulosa chiqara olish, shuningdek yetarli darajada rivojlangan bshshsh 
jarayonlarini talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat haqida ayrim hodisalarnigina emas, 
balki organizmning tabiat bilan bog‘liqligini va o‘zaro ta’sirini ham tushunishi va 
uzlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar aqliy rivojlanishning natijasi bo‘lib, yuqori 
darajada rivojlangan ko‘rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi 
pryodmetlarning asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bog‘liqlikni ajrata
olishidir. Shuni alohida ta’kidlab utish lozimki, ko‘rgazmali-harakatli va kurgazmali-
obrazli tafakkur nafaqat 6-7 yoshli bolalar, balki kichik maktab yoshidagi 
uquvchilarning ,aqliy rivojlanishida ham asosiy funksiyani bajaradi. Bu borada 
bolada ma’lum bir ko’nikmalarning tarkib topganligi ham nihoyatda muximdir. 

---

27
Bolaning maktabda muvaffaqiyatli uqishi nafaqat uning aqliy va jismoniy tayyorgarligi, 
balki shaxsiy va ijtimoyy-psixologik t a y yo g arl i gi g a h am b o g l i q , M ak t ab g a u q i s h
u ch u n k el a yo t g an b o l a yan g a i j t am o i y m a v q ei n i - t ^ fl i m aj b u ri ya t l a ri v a 
h u q u q l a ri b u l g an va u n g a t u rl i t al ab l ar q u yi l ad i g an - u q u v c h i m av q ei n i o l i s h
u ch u n t a y yo r bulmog‘i lozim. Katta bog‘cha yoshdagi bolalar asosan, maktabda o‘qish 
uchun ehtiyoj sezadilar, lekin bu xohish va ehtiyoj motivi turlicha bo‘lishi mumkin. 
"Menga chiroyli forma, daftar, qalam va ruchkalar sotib olib berishadi", ''Maktabda 
o‘rtoqlarim ko‘p bo‘ladi va men ular bilan mazza qilib o‘yn ayman, "Maktabd a 
ux latishmaydi? ', "Maktabning tashqi ramzlari, shubhasiz maktabdagi bolalarni juda 
qiziqtiradi, lekin bu maktabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun asosiy sabab bo‘la olmaydi", 
"Men otamga o‘xshagan bo‘lishim uchun o‘qishim kerak", "Yozishni juda yaxshi 
kuraman", 
"O‘qishni 
o‘rganaman", 
"Maktabda 
qiyin 
misollarni 
yechishni 
o‘rganaman". Ushbu xohish va harakat bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi 
uchun .tabiiy ravishda asos bo‘la oladi. Bolaning endi o‘zini katta bo‘lganini, Bog‘cha 
bolasi emas, balki ma’lum bir majburiyatlari bor o‘quvchi bo‘lishini anglashi, jiddiy 
faoliyat bilan shug‘ullanayotganligini bilishi nihoyatda muhim. Bolaning maktabga 
borishini istamasligi h a m s alb i y h o l at h i so bl an ad i . M akt ab d a shax si y v a i j ti m oi y-
psixologik tayyorgarljk bolalarda tengdoshlari, uqich-uvchilari bilan munosabatga kirisha 
olish xususiyatini shakllantirishni ham o‘z i c h i g a o l a d i . H a r b i r b o l a b o l a l a r
j a m o a s i g a q u s h i l a o l i s h i , u l a r b i l a n h a m k o r l i k d a h a r a k a t q i l a o l i s h i ,
b a ’ z i v a z i y a t l a r d a u l a r g a y o n bosib, boshqa vaziyatlarda yon bosmaslikka erisha 
oliish zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi yangi sharoitlarga tez moslasha 
olishini ta’minlab beradi. 6-7 yoshli bolalar uqishdagi asosiy qiyinchilik, ko‘gshncha bu 
yoshdagi bolalar o‘qntu’ch’ixk uzoq vaqt d a v o m i d a t i n g l a b o l m a y d i l a r . u q u v
h a r a k a t l a r i g a u z o q v a q t o ‘ z diqqatlarini to‘plab olmaydilar. Bunga sabab, faqat, 
shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning 
kattalar bilan muloqotga kirisha olishi xususiyatiga xam bogliq. Chunki, shu xususiyati 
rivojlangan bolalar erkin muloqotaa k i r i s h a o l a d i l a r , q i z i q t i r g a n n a r s a l a r
h a q i d a s o ‘ r a y o l a d i l a r , N a t i j a d a u l a r n i n g o ‘ q i s h g a b o ‘ l g a n q i z i q i s h l a ri
o r t a d i v a o ‘ q i t u v c h i gapirayotgan narsalarni diqqat bilan uzoq vaqt eshita oladilar. 
Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va muvaffaqiyatli o‘qishida shaxsiy va 
ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda katta. 
Bu davrda bolalarda avvalo bilish sohalari, so‘ngra esa emotsional motivatsion
yo‘nalish bo‘yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo‘nalishdagi 
rivojlanish obrazlilikdan ramzlikkacha bo‘lgan bosqichlarni o‘taydi. Obrazlilik 
deyilganda bolalarning turli obrazlarni yaratishi, ularni o‘zgartirishi va e r k i n

---

28
h a r a k a t g a k e l t i r i s h i , r a m z l i l i k d e yi l g a n d a e s a b e l g i l a r tizimi (matematik, 
lingvistik, mantakiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha yosh 
davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqati, asosan,
bolalarning konstruktorlik o‘yinlarida, texnik va badiiy ijodlarida namoyon bo‘ladi. Bu
davrda maxsus layoqatlar kurtaklarining birlamchi rivojlanishi ko‘zga tashlana 
boshlaydi. Bilish jarayonlari^,a
;
ichki v a t a s h q i h a r a k a t l a r n i n g s i n t e z i y u z a g a
k e l a d i , B i r o n b i r " n a r s a n i i d r o k q i l i s h j a r a y o n i d a b u s i n t e z n e r s e d t i v
h a r a k a t l a r d a , d i q q a t d a i c h k i v a t a s h q i h a r a k a t l a r v a h o l a t l a r
r e j a s i n i b o s h q a r i s h v a nazorat etishda, xotirada esa materialni esda saqlab 
qolish va esga tushirishning ichki va tashqi tuzilmasini boglay olishda ko‘rinadi. 
Tafakkurda esa amaliy masalalar ishining usullarini bitta umumiy jarayonga 
birlashtirish sifatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuning asosida insoniy intellekt 
shakllanadi va rivojlanadi. Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutq umumlashadi. 
Bu esa bu yos hd agi bol alard a t afakk ur q ilish omili sifati da ich ki n utq yuzaga
kelayotganligidan dalolat beradi.
BIAISH 
jarayonlarining sintezi bolaning o‘z ona tilini 
to‘liq egallati asosida yotadi. Bu davrda nutqning shakllanish jaraeni yakunlana 
boshlaydi. Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada sodda axloq me’yorlari va q o i d al a r 
e g a l l a n i l ad i . B u m e ’yo r v a q o i d al a r b o l a ax l o q i n i boshqaradi. 
Bolaning uning atrofidagi kishilar bilan xilma-xil munosabatlari yuzaga keljb, bu 
munosabatlar asosida turli xil motivlar yotadi. Bularning hammasi bolaning 
individualligini tashkil etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intellektya, balki axloqiy 
motivatsion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojlanishining asosiy o‘zgarishlari, ularning 
o‘z shaxsiy sifatlari, layoqatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash, 
o‘zini-o‘zi a n g l a s h i k a b i x i s l a r n i n g y u z a g a k e l i s h i h i s o b l a n a d i .
Respublikamizda maktabgacha ijtimoiy tarbiya muassasalari ta’lim –tarbiya ishining 
keng dasturini amalga oshiradi va bolalarni maktab ta’limiga tayyorlaydi. Xozirgi vaktda yuz 
berayotgan ijtimoiy va iktisodiy uzgarishlar halq ta’limining butun tizimini yoshlar va bolalarni 
tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish ishini takomillashtirishni psixologik jixatdan diagnostika 
qilish va psixologik korreksiya ishlarini amalga oshirishni takozo etmokda. Bu vazifa Halq 
Ta’limning boshlangich bugini bulgan maktabgacha ta’lim muassasalariga xamisha maktab 
Bilan uzviy boglangan holda ishlab kelganlar. Bogcha bilan maktab o’rtasida urnatilgan izchil 
aloqaning xar tomonlamaligi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash vazifasini muvafakkiyatli 
amalga oshirishning asosiy shartidir. Ta’limga psixologik tayyorgarlik, deganda bolaning 
ob’ektiv va sub’ektiv jixatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga 
avval psixologik jixatdan tayyorlanadi. Uning tayyorgarlik darajasi bolalar bogchasi psixologi 

---

29
tomonidan psixologik diagnostika kilinadi. Ushbu jarayonida lozim bulgan sabab psixologik 
korreksiya ishlari amalga oshiriladi. Binobarin, bolaning psixikasi bu davrda ilm olishga yetarli 
darajada rivojlangan buladi. Psixolog bu yoshdagi bola idrokining utkirligi, rivojlanligi, 
sezgisining anikligi, kizikuvchanligi, dilkashligi, xayrixoxligi, ishonuvchanligi, xayolining 
yorkinligi, xotirasining kuchligigi, tafakkurining yakkolligi darajasini psixologik jixatdan 
diagnostika kiladi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada dikkat nisbatan uzok muddatli, 
shartli, barkaror buladi. Psixologik diagnostika ishlarini olib borayotgan psixolog bu narsani 
nazardan chetda koldirmasligi lozim. Chunonchi, bola dikkatining xususiyati rolli va syujetli 
uyinlarda, rasm chizish, kurish, yasash mashgulotlarida, loy, plastilindan uyinchoklar 
tayyorlashda, uzgalar nutkini idrok kili shva tushunishda, matematik amallarni yechishda, xikoya 
tinglash va tuzishda kurinadi. Psixologik diagnostika ishlar mabaynida bola dikkatining muayyan 
ob’ektga yunaltirilganligi, tuplanganligi taksimlanishi bo’yicha ma’lum darajada ko’nikmaga ega 
yoki ega emasligini, uz dikkatini boshqara olish yoki kerakli paytda tuplashga intila olishni 
urganish lozim. Shuningdek psixolog bolaning xotirasini kay darajada kizikarli, kishini taajubga 
soladigan ma’lumot va xodisalarni puxta esda olib kolish, esda saklash, esga tushirish 
imkoniyatlari darajasini xam diagnostika kiladi. Psixolog bolani maktab ta’limiga psixologik 
tayyorlashning sub’ektiv tomonini xam psixologik jixatdan diagnostika kiladi. Bolaning 
maktabda ukishga xoxish, intilishi, katta odamlar bilan mulokotga kirishish istagi mazkur 
tayyorgarlik bilan uzviy boglik ekanligini esdan chikarmasligi lozim. Bolada shu davrga kelib 
ukish, bilim olish xakida tugri tasavvur shakllanganligi darajasi diagnostika kilinadi. Bolani 
maktab jamoasi a’zolarining mas’uliyatli vazifalarini anglab yetishi, ularga itoat qilishga, 
ularning kursatmalarini kay darajada bajarishga moyilligi psixolog tomonidan diagnostika 
kilinadi. Ushbu jarayonda psixolog bolaning xammasi bir xil emasligi sababli ular o’rtasida 
muxim farqlar vujudga kelishini hisobga olishi zarur. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni 
maktabga tayyorlashda psixologik diagnostika ishlari mobaynida kuyidagi sistema kuzga 
tashlanadi, ya’ni ba’zi bola maktabga butun vujudi bilan talpinadi, ukishga kancha vakt 
kolganini uzluksiz sanaydi, ukuv ashyolarini oldinrok tayyorlab kuyinna xarakat kiladi. Boshqa 
bir bola esa maktabdan kat’iy voz kechishga boradi. Ushbu jarayonlarni psixologik jixatdan 
diagnostika qilishda ukishga nisbatan salbiy munosabat kupincha kattalarning kurkitishlari 
okibatida vujudga kelganligi aniklanadi. Maktab bilan bogcha o’rtasidagi uzviy aloqa va kup 
tomonlama tuzilishga ega.
Unda ta’lim tarbiyaviy ishlarning mazmuni metod va usullari tashkiliy shakllari, 
shuningdek bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va psixik talab kabi yetakchi tomonlari 
psixologik jixatdan talab kilinadi. Bunda psixolog kuyidagilarga aloxida e’tibor berishi kerak: 
1.
Maktab talabi nuktan nazaridan bilimlarni kay darajada chukurrok egallab 
olishlari diagnostika kilinadi. Lozim bulsa korreksion ishlar amalga oshiriladi. 

---

30
2.
Bogcha nuktan nazaridan bolani maktab talabi darajasidagi bilim, malaka, 
ko’nikmalar Bilan kay darajada kurollantirilganligi diagnostika kilinadi. 
3.
Bolalarning maktabga kay darajada ruxiy tayyorgarligi darajasi diagnostika 
kilinadi. Shuningdek asosiy vazifa bolalar mexnatning kay turiga tayyor 
turishlari, ularda akliy mexnat bilimga kizikishni ustirish, ularni kelajakdagi 
mustakil faoliyatiga kay darajada tayyor ekanligi diagnostika kilinadi. 
4.
Bolalar bogchasidagi beriladigan ta’lim kay darajada rivojlantiruvchi ekanligi 
diagnostika kilinadi. 
5.
Psixolog bolalar bogchasi bilan maktab o’rtasida izchil aloqa bor yoki 
yukligini diagnostika kiladi. 
Psixolog bogcha yoshidagi bolalar egallashlari lozim bulgan bilim va tushunchalar 
mazmunini, tevarak atrofdagi hayot tugrisidagi tasavvurlar va ayrim oddiy tushunchalar 
mavjudligini psixologik jixatdan diagnostika kiladi. Bolalar tomonidan tasavvur va 
tushunchalarning egallab olinishi ya’ni bolalarda xar xil soxalar bo’yicha uzlashtirgan umumiy 
tasavvurlar sistemasi ularning kelajakda umumiy – rivojlanishi uchun nixoyatda zarur bulib, bu 
siz ular xozirgi zamon Davlat ta’lim standartlari asosida kerakli bilim, ko’nikma, malakalarni 
egallay olmaydilar.