Bolalarni nimalarga o‘rgatish lozim?
Atrof-olam dagi predm et va hodisalarga qiziqishni rivojlantirish
asosida bolalami defektolog, tarbiyachilar va ulami o ‘rab turgan boshqa
insonlaming qaratilgan nutqini idrok etishga o ig atish lozim.
M aktabgacha yoshdagi tarbiya uslubiyatchilarida shunday ibora
mavjud: «Bolalar tinglaydilar, ammo eshitmaydilar, qaraydilar, am m o
k o ‘rmaydilar». Shuning uchun nafaqat kuzatishni, balki ko‘rishni,
nafaqat tinglashni, balki eshitishni o ‘rgatish, ya’ni ta iim n in g asosi
b o ig an idrok etishni rivojlantirish — nutqni tinglash, uning m azm unini
tushunish, shuningdek, diqqatni jamlash, nutqni idrok etish istagini
paydo qilish hisoblanadi.
Defektolog: «Bo‘shliqqa gapirish mumkin emas» degan qoidaga amal
qilishi lozim. Bolalarda nutqni idrok etishga «istak tug‘ilmasdan» gapirish
befoyda. Agarda bolalar toliqib qolsalar, ulami faoliyatning boshqa turlariga
jalb etish yoki ular diqqatini nutqqa o‘ziga xos usullar bUan qaratish kerak.
N utqni idrok etishni rivojlantirish bolalaming bolalar uyi va bolalar
bog‘chasi sharoitidan amaliy faoliyatlari jarayonida amalga oshiriladi:
tarbiyachilar va defektologlar tom onidan barcha rejim m om entlari,
o ‘yinlar, mashg‘ulotlar, kuzatuvlar, ekskursiyalar qo‘llaniladi.
Qaratilgan nutqni idrok etishni rivojlantirish maqsadida kattalar
nutqini bolalar faoliyatini regulatsiya etish vositasi sifatida qo‘llash
mumkin. Kattalar nutqi o ‘z shakli va vazifasiga ko‘ra bolalar harakatini
chegaralagani kabi («mumkin emas!») ulami harakat etishga, harakatlar
bilan moslashishi va ulami yakunlashga undashi mumkin («qo‘llarimizni
yuvamiz», «qo‘llarimizni yuvayapmiz», «qo‘llarimizni yuvib b o ‘ldik»).
A sta-sekinlik bilan so ‘z birikm alari m urakkablashadi. Bolalar
tom onidan harakatlaming adekvat bajarilishiga qaratilgan nutqni to ‘g‘ri
idrok etish va tushunishdan dalolat beradi. Shunday qilib, kattalar nutqini
idrok etish bolalar nutqini yanada murakkab — boshqaruvchi va
rejalashtiruvchi funksiyalarini egallashga tayyorlaydi.
K e y in ch a lik b o la la rd a atro fd ag i h o d isalarg a, p re d m e tla rg a ,
o ‘yinchoqlarga, rasm larga, kattalarga nisbatan ortib boray o tg an
qiziqishlarini saqlab turmoq va mazkur qiziqish asosida nutqning nisbatan
murakkab namunalarini, shu qatorda gaplaming turli variantlarini idrok
etish n i ta k o m illash tirm o q kerak. K attalar n u tqini id rok etish n i
rivojlantirish bo lalarn i m aktabgacha t a ’lim m uassasasida t a ’lim
olishlarining barcha muddati davomida amalga oshiriladi.
Atrof-borliqdagi predmetlar va hodisalar bilan tanishtirish asosida
lug‘atni boyitish, so‘zlaming leksik va grammatik m a’nosini aniqlash
yo‘li bilan nutqiy vositalami rivojlantirish amalga oshiriladi. Kuzatilayotgan
predmet va uni anglatuvchi so‘z bolaning ko‘z o‘ngida bir vaqtning o ‘zida
namoyon bo‘ladi va bir butunlik sifatida idrok etiladi. So‘zning leksik
m a’nosi predmet haqidagi tushunchada mustahkamlanadi. Aqli zaif
bolalardagi nutqiy vositalaming yetarlicha emasligi uzoq vaqt davomida
ulaiga nutqiy muloqotga faol qo‘shilish imkonini bermaydi.
Mavjud nutqiy vositalar asosida nutqiy m uloqotni rivojlantirish
amalga oshiriladi. N utqning kommunikativ funksiyasini rivojlantirishni
nutqning vaziyatli shaklidan kontekstli shakliga astalik bilan o ‘tish yo‘li
bilan am alga oshirish , y a ’ni m uloqotni rivojlantirishni n o rm ad a
riv o jlan ay o tg an b o la la r n u tq in in g um u m psix o lo g ik riv o jlan ish
qonuniyatlari asosida qurish lozim.
Bolalar nutqi aks etgan bo‘lishi mum kin, nutqning mazkur shakli
kattalar predm etni (belgi yoki harakatni) nomlab, o ‘sha onda uning
nomlanishi haqida savol beigan vaziyatda paydo bo‘ladi. Bola qulay
nutqiy vaziyatda bo‘ladi: predmet ko‘z o‘ngida, javob uchun so‘zni
yodga tushirish kerak emas, u hozirgina defektolog nutqida jarangladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |