Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

0 ‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
1. Sujetli-rolli o ‘yinlaming mazmuni va usullarini aytib bering.
2. Aqli zaif bolalar o yinini tashkil qilishda defektologning vazifasini
tushuntirib bering.
3.4. Aqli zaif bolalarni sujetli-rolli o‘yinlarga o‘rgatishning
xususiyatlari
Aqli zaif bolalami o‘yinga o‘igatishning muhim holati ularda o‘yin 
sujeti rivojlanishining mantiqini o‘zlashtirish bo‘lib, bir harakat 
boshqasiga qaraganda tayyorlovchi bo‘lishi hisoblanadi. Buning uchun 
ikki turdagi ishdan foydalanish maqsadga muvofiq. Birinchidan, kundalik 
hayotda, kun tartibi jarayonida maishiy harakatlaming ketma-ketligini 
kuzatish va o‘matish asosida o‘rgatiladi. Masalan, bolalar qo‘llarini 
yuvganlaridan keyin ovqatlanishga kirishishlari kerak, pedagog ulaming 
e’tiborini oldin qo‘llarini yuvib, keyin ovqatlanishga o‘tirishga qaratadi; 
bolalami yotishga tayyorlar ekan, ularning e’tiborini oldin kiyimlarini 
yechib, tun ko‘ylaklarini kiyishga diqqatlarini qaratadi (o‘ringa ko‘ylakda 
yotib bo‘lmaydi), keyin esa o‘z joylariga yotadilar.
Ikkinchidan, bolalar tomonidan oldindan tayyorgarlik ko‘rishni talab 
qiladigan o‘yin harakatlarini bajarish asosida o‘rgatiladi. Masalan, bolaga 
taklif qilinadi: «Kel sening «qizingni» cho‘miltiramiz. Buning uchun 
nima qilish kerak?» Bola pedagog rahbarligi ostida cho‘miltirish uchun 
kerak bo‘ladigan hamma o‘yin harakatlarini sanab chiqadi, so‘ngra 
ularni amalga oshirishga o‘tadi. Ko‘rsatilgan metodik usullami qo‘llash 
aqli zaif bolalarda alohida o‘yin harakatlarini mantiqiy zanjiiga bog‘lashni 
to‘g‘ri birlashtirishga o‘rgatishni ko‘rsatadi.
Vaqti-vaqti bilan o‘yinga yangi o‘yinchoqlami kiritish zarur. Ilgari 
o‘zlashtiigan harakatlarini yangi o‘yinchoqlaiga yoki o‘xshash bo‘lgan boshqa 
narsalaiga ham o‘tkazish, ammo aqli zaif bolalar uchun, ayniqsa, aynan 
o‘xshash sharoit bo‘lmaganligi muhim, bu ulaming o‘yinlarini boyitadi, 
ilgari egallagan bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlaydi, faoliyati va fikrlashi 
uchun xarakterli bo‘lgan bir xillilikni bosib o‘tishga imkon beradi.
Pedagog bolalami o‘yin o‘ynashga o‘igatar ekan, bola o‘z o‘yinlarini faqat 
taibiyachining ko‘rsatib beiganlariga asoslanib emas, balki kundalik turmushdagi 
materiallardan foydalanish malakasini ham shakllantirilib boriladi.
Biroq, aqli zaif bolalaming atrofga qiziqishining pastligi bilan bog‘liq 
bo‘lgan, hissiy-iroda doirasi va tasawur etishning qaytadan tiklashni

---

rivojlantirishning yetishmasligi natijasida atrofdagi ko‘rgan holatlarini 
mustaqil o‘yinga o‘tkaza olmaydilar. Ko‘pincha katta tayyorgarlik ishlari 
bolalarda ko‘igan narsalarini o‘yinda tasvirlab berishning paydo bo‘lishiga 
olib kelmaydi. Bu mavzudagi ekskursiya yoki sayr vaqtida bevosita 
qiziqish uyg‘otishi mumkin bo‘lgan, hatto o‘yinga mustaqil tortinchoq 
urinishlar ham yo‘q. Bola o‘yinini boshqara borib, u hayotda ko‘p 
kuzatgan sujet harakatlarini aytib turish zarur: «Sening «qizing» betob 
bo‘lib qoldi?, Nima qilish kerak?, Unga qanday yordam berish kerak?» 
yoki: «Sen Lolani ovqatlantirdingmi, idish-tovoqlar iflos-ku? Nima 
qilish kerak?» va boshqalar. Bu turdagi savollar bolalar tomonidan yaxshi 
qabul qilinadi, kundalik hayotda o‘zlari kuzatgan yoki ishtirokchisi 
bo‘lgan voqealar aks etishiga imkon beradi. Defektologning rahbarligi 
bolada aniq bir rolga qiziqishni uyg‘otishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
0 ‘yinga aniq narsalar va tabiiy mahsulotlar kiritish asosida ularda o‘yinga 
nisbatan qiziqish paydo blishiga imkon beradi. Kichik yoshdagi aqli zaif 
bolalar haqiqiy mahsulotlardan tushlik tayyorlashni xush ko‘radilar, haqiqiy 
rulni astoydil aylantiradilar, haqiqiy suvda, haqiqiy sovun bilan qo‘g‘irchoqning 
kiyimlarini yuvadilar va boshqalar. Natijada, bolalar o‘yinning predmet rejasini 
egallab olib uning shartlarini osongina qabul qiladilar.
Dastur o‘zining mazmuni jihatidan ancha yaqin bo‘lgan sujetli-rolli 
o‘yinga bolalar rollarini egallashi bilan o‘igatishga boshlashni taklif 
qiladi. Awalida, bola kundalik hayotda muloqot qiladigan yaqin katta 
qarindoshlarining rollari (onasi, tarbiyachisi, enagasi)ni egallab boradilar. 
Bunda bola o‘rganish paytida faqatgina o‘yin harakatlarini tushunibgina 
qolmay, balki qabul qilingan rolga binoan ulami amalga oshirishi kerak, 
hamda agar bunga oldindan bo‘lgan tayyorlov ishlari bo‘lsagina hayotda 
bor bo‘lgan munosabatlami to‘g‘ri tasvirlab berishi mumkin. Shunday 
qilib, masalan, pedagog bolani «onalar-qizlar» o‘yiniga o‘rgatar ekan 
unga mos o‘yin holatini yaratishga yordam beradi, uni suhbat yo‘li 
bilan rolga olib kiradi. Pedagog qiz bolaga murojaat qilib, aytadi: «Mana 
bu qo‘g‘irchoq sening qizing bo‘ladi. Sen esa uning onasi. Sening isming 
nima? — Lola oyi. Sening qizingni qanday ataymiz? — Nargiza. Qaragin, 
sening yaxshi qizing bor. Uning qanday qora rang kzlari, yumshoqqina 
sochlari bor. Uni boshini silab qo‘ygin. Mana bunday, yaxshi. Qizing 
Naigiza yaxshi, u seni yaxshi ko‘radi va gapingga kiradi. Sen uni yaxshi 
ko‘rasanmi? U hali kichkina, unga rahm qilish, yaxshi ko‘rish kerak. 
Sen uni kiyintirasan, u bUan sayrga chiqasan, uni ovqatlantirasan. Hozir 
esa Nargiza uchun bo‘tqa tayyorla, uning ovqat yegisi kelyapti».

---

Bolalarni rolli o‘yinga o‘rgatishning keyingi bosqichi ularning 
haydovchi, shifokor, oshpaz, sotuvchi rollarini egallashlari hisoblanadi. 
Har qanday rolli o‘yin tayyorlov ishlarini olib borishni talab qiladi. 
Shunday qilib, bolalami «haydovchi» o‘yiniga o‘rgatish uchun pedagog 
turli ekskursiyalar olib borishi, haydovchi bolalar oldida faqat qator 
maxsus harakatlami bajaruvchi emas, balki yo‘lovchilari bor avtobusning 
haydovchisi bo‘lib namoyon bo‘ladi. Munosabatlaming hissiy-axloqiy 
nuqtayi nazariga alohida e’tibor qaratish kerak (haydovchi odamlarga 
yordam beradi, u mehribon, shafqatli. U bolalami bog‘chaga, kattalami 
ishga olib borib qo‘yadi va boshqalar).
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar o‘yinni boshlar ekan, odatda, 
taklif qilingan rolga bajonidil rozi bo‘ladilar va awalida unga muvofiq 
harakat qiladilar, biroq juda tez o‘yindan chiqib ketadilar. Pedagog bunday 
hollarda o‘yinga qo‘shilishi lozim, bolaga o‘ziga olgan rolini eslatishi, 
o‘yinning kelgusidagi ahvolini qanday tasawur qilishini aniqlashi kerak. 
Masalan, bola «haydovchi» o‘yinini o‘ynash niyati borligini bilib, pedagog 
o‘yin holati turini yaratadi: «Sen haydovchisan, avtobusni boshqarasan. 
Seni bekatda odamlar kutib turishibdi. U yerda bolalar o‘z ota-onalari 
bilan turishibdi — ular bolalar bog‘chasiga otlanishgan, avtobus esa hali 
ham yo‘q. Tezroq bekatga hayda...» va boshqalar. Pedagogning o‘yinga 
hayajonli qo‘shilishi bolaning o‘z rolini his qilishiga imkon beradi, u kim 
uchun o‘ynayapti, uning «ishi» va u kim uchun «ishlayapti» rtasidagi 
o‘zaro munosabatlami yaxshiroq tushunishiga olib keladi.
Jamoaviy o ‘yinga pedagogning q o ‘shilishi va o ‘yinda 
ishtirokchilaming biri sifatida rahbarlik qilishi o‘yinga samarali ta’sir 
ko‘rsatadi. U o‘yinni kerakli oqiniga soladi, voqealar yurishini aytib 
turadi, sujetning rivojiga yordam beradi. Shunday qilib, pedagog bola- 
haydovchi haydayotgan avtobus yo‘lovchisi rolida chiqar ekan, o‘yin 
holatini maksimal haqiqiy bo‘lishiga yaqinlashtiradi: haydovchidan yo‘l 
chiptasi sotib oladi, bekatning nomini aytishni so‘raydi va b.
0 ‘rta guruhdagi maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning o‘yin 
faoliyatini rivojlantirish uchun ularga juda yaxshi tanish bo‘lgan 
«Sholg‘om», «Bo‘g‘irsoq» kabi ertaklaming dramalarini o‘tkazish foydali. 
Pedagog uning mazmunini qo‘g‘irchoq teatri personajlari yordamida 
ulami hayajonli va jonli qilib ertak bilan tanishtiradi.
Bolalar ertakning mazmunini tushunib olishlari uchun ulami har bir 
ishtirok etuvchi obraz bilan tanishtirish, ularga qo‘g‘irchoqlar bilan 
harakatlami amalga oshirishga, har bir personajning nomidan chiqishga

---

imkoniyat beriladi. Hech qachon bolalardan rollarini yodlab olishni talab 
qilish кегак emas. Ular ertak matniga yaqin gapirsalar, shuning o‘zi yetarli. 
Ularda faraz qilingan vaziyat sharoitlarida maksimal harakat qilishni 
uyg‘otadigan dramatik-yinlarni o‘tkazish jarayonida bolalarga o‘zlarini 
turli rollarda sinab ko‘rish imkoniyatini berish kerak. Dramatik o‘yinlami 
samarali o‘tkazish uchun turli atributlar va liboslardan foydalanish imkonini 
beradi. Ular bolalaiga sujetni tushunishga yordam beradi, personaj obraziga, 
rolga kirishga, agar bola uni esdan chiqargan bo‘lsa eslatadi.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning o‘yin faoliyatini 
rivojlantirish uchun bolalar bog‘chasida jonli tabiat burchagini tashkil 
qilish muhim va foydali. Qushlar, baliqlar, uy hayvonlarini tizimli 
kuzatuvini o ‘tkazish bolalarda ular to‘g‘risida to‘g‘ri tasawur hosil qiladi, 
odatlari, turmush tarzi bilan tanishadi. Hayvonlarga taqlid qilishni 
o‘rgangach, bolalar ularni o‘yinda to‘g‘ri tasvirlay oladilar, hayvonlar 
rolini o‘zlariga olganlarida oddiygina sujetlami ham rivojlantira oladilar.
Bolalaming dramatik o‘yinlari sujetlarining muhim manbai bo‘lib 
badiiy adabiyot o‘qish hisoblanadi. Defektolog tanlab olgan hikoyalar 
bolalar tushunchasiga mos keladigan bo‘libgina qolmay, balki ularda 
o‘yinga qiziqishni uyg‘otadigan, ular uchun o‘ziga xos «ozuqa» beradigan 
bo‘lishi kerak. Pedagog dramalashtirishni o‘tkazishga tayyorlanar ekan 
uni o‘tkazish uchun asarning matnini chuqur tahlil qiladi.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalaming o‘ynayotgan jamoasini 
tashkil qilish katta qiyinchilik tug‘diradi. 0 ‘qish yilining birinchi-ikkinchi 
yillarida butun guruh bilan jamoaviy rolli o‘yinlami tashkil qilish mumkin 
emas, lekin bu bosqichda 2—3 kishilik kichik guruhlarda o‘yinlar o‘ynash 
imkoni bor. Olti yoshli aqli zaif bolalarning qo‘shma harakatlarga 
qobiliyatlari yetadi, ular pedagogning yordamida majburiyatlarini 
taqsimlaydilarva ulami o‘yinning oxirigacha bajaradilar. Bolalar guruhida 
shunday bolalar borki, unga katta odam tayanishi mumkin, ular o‘z 
atroflarida boshqa bolalarni tashkil qilib, odatda, markaziy rollarni 
bajaradilar. Pedagog o‘z guruhida har bir bolaning imkoniyatlarini bilgan 
holda, qo‘shma o‘yinlarning borishida bolalar qanday muloqot 
qilayotganini kuzatishi kerak.
Rol elementlari bor bo‘lgan harakatli o‘yinlar jamoani tashkil qilish 
uchun ancha samarali hisoblanadi. Bolalar personajlari hayvonlar 
hisoblangan o‘yinlami jon dillari bilan o ‘ynaydilar, masalan, mashhur 
ertaklardan «Tulki va tovuqlar», «Bo‘ri va echkichalar» va boshqalar.
Bolalami sujet rivojlanishida birgalikda qurilishlar rivoji bor o‘yinlar

---

ham yaqinlashtiradi. 0 ‘ynovchilaming har biri qurilishning biron-bir 
qismini yasashni bajaradi yoki qurilish paytida o‘z o‘rtog‘iga yordam 
ko‘rsatadi. Bolalar qiziqish bilan birgalikda o‘z qo‘g‘irchoqlari uchun 
uy, ko‘cha, hayvonot bog‘i, xona va mebel quradilar. Bunday o‘yin 
jarayonida tarbiyachi maktab yoshiga yetmagan bolalarda o‘zaro 
munosabatni boshqaradi, kim haddan ortiq hayajonli yoki kam aloqali 
ekanligini kuzatadi.
Me’yorda rivojlanayotgan maktab yoshiga yetmagan bolalaming 
tajribasiga nisbatan, aqli zaif bolalarda ancha chegaralangan, odatda, 
atrofdagilar to‘g‘risida juda kam biladilar. Ulaming tasawur doiralari 
kambag‘al, ular doimiy turadigan muhit bilan chegaralangan. Shuning 
uchun bolalar muassasasidagi ulaming kundalik hayotlarini quyidagi 
tarzda tashkil qilish zarur, u yangi taassurotlar va bilim manbai bo‘lib 
qolishi, atroflarida sodir bo‘layotgan voqealami kuzatish ko‘nikmalarini 
tarbiyalash lozim. Tarbiyachi, enaga, ham shira, bog‘bon va 
boshqalaming kundalik ishi aqli zaif bolalar ustidan tizimli kuzatish 
hisoblanadi, keyin esa ulaming o‘yinlari mazmunida aks etadi. Bolalarni 
ular kattalaming turli harakatlarini kuzatishlari mumkinligi uchun sayr 
vaqtida tez-tez bolalar bog‘chasi tashqarisiga, ko‘chaga olib chiqishlari 
zarur. Bunday sayrlar vaqtida bolalar idrokini tashkil qilish kerak, 
ulaming e’tiborini eng asosiysiga, qiziqarlisiga qaratish, sayrdan qaytgach 
esa ko‘iganlarini muhokama qilish va qisman bo‘lsa ham ma’lum bo‘lgan 
o‘yinlar sujetiga yangi elementlar kiritishga harakat qilinadi.
Hamma aytilganlaridan kelib chiqib, bolalarda hayot va o‘yin 
tajribalarining shakllanishiga yo‘naltirilgan, ularda maxsus o‘yin 
bilimlarini rivojlantirish, ya’ni korreksion-tarbiyaviy ish har tomonlama 
aqli zaif bolalaming o‘yin faoliyatini shu darajada yurgizishi mumkinki, 
bunda uning psixik rivojlanishiga ijobiy ta’simi ta’minlaydi.