Maktabgacha ta’limda nutq madaniyati” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Grammatik me’yor. O’zbek tilining grammatikasi tilshunoslikning nazariy jihatdanbirmuncha mukammal ishlangan, so’z shakllari, qo’shimchalar, so’z birikmalari va gap tuzilishiancha me’yorllashtirilgan bo’limi sanaladi. O’zbek tilshunosligida sheva va dialektlar bilan qiyoslangan holda adabiy til uchun turlovchi va tuslovchi hamda so’z yasovchi qo’shimchalarning eng ma’qul variantlari tavsiya etilgan va morfologik me’yor sifatida belgilangan. Ammo nutqda bu me’yorlarga hamma vaqt ham rioya qilinmayapti. Ularning ayrimlarigagina to’xtalib o’tamiz.

Nutqda ko’pincha qaratqich va tushum kelishigi qo’shimchalari farqlanmasdan, -ning o’rnida –ni qo’llanmoqda. Quyidagi misolni qiyoslash orqali ularning o’rtasidagi farqni yaqqol sezishimiz mumkin: Direktorni xonasida ko’rdim–Direktorning xonasida ko’rdim. Birinchi misoldan direktorning o’zini,

Ikkinchi misoldan esa boshqa bir kishini ko’rganlik tushuniladi. Shuning uchun ham bu kelishiklarni farqlamaslik qo’pol xatodir.

Sifat yasovchi -li va ot yasovchi –lik qo’shimchalari ham ba’zan farqlanmayapti. Qiyoslang: Xorazmlik paxtakorla –Xorazmli paxtakorlar, guruchli ovqat–guruchlik ovqat.

Jarangsiz undosh bilan tugagan fe’llarga qo’shilib, orttirma daraja shaklini hosil qiluvchi -kaz va –qaz qo’shimchalari ham og’zaki nutqda ba’zan farqlanmayapti: daraxt o’tqazmoq, sim o’tqazmoq, yo’ldan o’tqazmoq.

Adabiy tilning so’z yasash shakllari ham shevadan farq qiladi: olaylik–olali, ketaylik–getali, ilgak–ilgay, aldoqchi–aldamchi kabi. Shevalardagi so’z yasovchi qo’shimchalar soni adabiy tildagiga nisbatan ko’p. Chunki unda har xillik mavjud. Ammo nutqda adabiy tildagi me’yoriy holatdan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Yaxshi, namunaviy nutqqa qo’yiladigan birinchi talab uning grammatik jihatdan to’g’ri bo’lishidir. Bu jihatdan og’zaki va yozma nutq hamda she’riy nutq o’ziga xos farqlarga ega. Har qanday holatda ham gap tuzish qoidalarini yaxshi bilish va ulardan to’g’ri foydalanish, gapda so’z va qo’shimchalar o’rtasidagi munosabatning to’g’ri bo’lishi, ega-kesim mosligi hamda ikkinchi darajali bo’laklarning ularga bog’lanishiga e’tibor berish, gapda so’zlar tartibiga–me’yor holat va inversiya qoidalariga rioya qilish lozim bo’ladi.

Ammo nutqda har doim ham so’zlovchi ana shu sintaktik me’yorlarga amal qilmaydi. Gapdagi har qanday o’rin almashtirishlarni ham inversiya deb bo’lmaydi. Nutqda grammatik me’yor talablariga qat’iy rioya qilish lozim bo’ladi.