Maktabgacha ta’lim psixologiyasi va pedagogikasi” kafedrasi “maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining psixologik rivojlanishi”

II BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
2.1§ Bolani bog‘cha muhitiga psixologik moslashtirish usul va vositalari
Bolaning 3 yoshdan 7 yoshgacha bulgan bog‘cha yoshi bolalik davrining kata bir kismini tashkil tadi. Asosan manna shu davrdan boshlab bolaning mustakil faoliyatlari rivojlanadi xamda shaxsiy individual xususiyatlari (insoniy fazilatlari) tarkib topa boshlaydi. Mashxur rus pedagoglaridan P.F.Lestgafning fikricha, insonning bog‘cha yoshidagi davri shunday bir davrki, anna shu davr mobaynida kelgusida kanday xarakter xislatlari paydo bulishi belgilanadi va axlokiy sifatlarining asoslari yuzaga keladi.
Bola bog‘cha yoshiga yetgach, uning psixik taraqqiyotida jiddiy uzgarishlar yuzaga keladi. Chunki xuddi anna shu davrdan boshlab bolaning mustakil faoliyati anchagina kuchaya boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi bola mustakil faoliyatda bulla olishi uchun zarur bulgan ikkita kudratli kuchga ega. Birinchidan, ma’lum darajada uziga buysundirilgan xarakat apparatiga, ikkinchidan esa, atrofidagi kata odamlar va uz tengdoshlari bilan bir kadar erkin munosabatda bulla oladigan nutkka ega. Mana shuning uchun bu yoshdagi bolalarning xulk-atvorlari, xatti-xarakatlari, kizikish va extiyojlari bog‘chaga tarbiya yoshidagi bolalarnikidan keskin fark kiladi. Bu esa, uz navbatida, bog‘cha yoshidagi bolalar bilan bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga xam utrlicha munosabatda bulishni takozo kiladi. Bog‘cha yoshidagi davrda bolaning barcha psixik jarayonlari jadal rivojlana borib, uning tashki muxit bilan bulgan munosabatlarida anchagina uzgarishlarni yuzaga keltiradi. Bir tomondan, bola bog‘cha yoshiga yetgach, kattalarning doimiy yordamlaridan ancha ozod bulib, ulardan bir kadar uzoklashadi, ikkinchi tomondan, kattalar bilan bulgan munosabatlari murakkab, kup tomonlama xarakter kasb eta boshlaydi. Shu narsa xarakterliki, kichik bog‘cha yoshidagi bola dimiy yordam va gamxurlik talab kiladigan ob’ektdan sekin-astalik bilan oila xolida bog‘cha bolalar gruppasining faol a’zosiga aylana boshlaydi. Demak, bu davrdan boshlab, muxtojlikdan kutilib, uzi xam boshkalarga ma’lum darajada yordam bera oladigan, uzining burchi, vazifalari, kizikishlari xamda xilma-xil extiyojlariga ega bulgan shaxsga, jamoa a’zosiga aylana boshlaydi.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan rivojlanishlarida ularda paydo buladigan xilma-xil extiyoj va kizikishlar bolalarni u yoki bu xarakatga undovchi, ularni ishga soluvchi (omil) xisoblanadi. Ma’lumki, ilk yoshdagi bolalarda (Yangi chakaloklarda) asosan organik extiyojlar (masalan: ovkatlanish, tashkalikni kondirish, uxlash kabi) mavjud buladi. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalar esa bundayo organik extiyojlardan tashkari ijtimoiy va intellektual extiyojlarning dastlabki kurtaklari yuzaga kela boshlaydi. Masalan: bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalar yaxshi gapira olmasalar xam, xaddan tashkari kizikuvchan buladilar. Ular kuzlariga kuringan xar bir narsani kullari bilan timirskilab ushlab kurgunlaricha tinib tinchimaydilar.
Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalarda uchraydigan manashunday kizikuvchanlik ularda intellektual extiyojlarning yuzaga kelayotganidan dalolat beradi. Bog‘cha yoshidagi bolalarda ijtimoiy intellektual va axlokiy extiyojlar yakkol kurina boshlaydi. Agar bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bola uzok vakt davomida yolgiz uzi biron uyinchok bilan mashgul bulib utira olsa, bog‘cha yoshidagi (xususan urta va kata gruppa bolalari) bola bunday yolgiz uynashga tokat kila olmaydi. Ularda uzlariga yakin bulagan katta odamlar va tegloshlari bilan munosabatda bulish extiyoji tugiladi. Ular tor oila doirasidagi munosabatlar bilan uz extiyojlarini kondira olmay kengrok doiradagi munosabatlarga intila boshlaydilar. Natijada bu yoshdagi bolalarning ijtimoiy munosabat va faoliyat doiralari tobora kengayib boradi. Bog‘cha yoshidagi bolalar tabiatlariga xos bulgan kuchli extiyojlardan yana biri xar narsani bilib olishga bulgan extiyojdir. Bolaning faoliyat doirasi kengaygan sari atrofidagi narsalarni bilishga karatilgan extiyojlari xam orta boradi. Bunga sabab bolada turmush tajribasining ozligidir. Xar bir narsa bola uchun yangilik bulib tuyuladi va bola uni xar tomonlama bilib olishga intila beradi. Shuning uchun xam ular juda kup savollar beradi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan rivojlanishlarida bog‘cha muxiti juda kata rol uynaydi.
Bog‘chadagi tartib , intizom va turli-tuman ta’limiy mashgulotlar bolalarda yuksak ijtimoiy, intellektual, axlokiy va gigienik extiyojlarning garmonik ravishda yuzaga kelish uchun sharoit tugdiradi. Psixologiya nuktai nazaridan Karaganda, odatlar uz moxiyati jixatidan extiyojga yakin narsalardir. Boshkacha kilib aytganda, turlicha odatlar kundalik xayotda takrorlana berishi natijasida vujudimizga juda singib ketib, extiyojga aylanib koladi. Shuning uchun bolalarda ijobiy va foydali extiyojlarni tarbiyalash deganda ularda ijobiy va foydali odatlarni xosil kilishni tushunamiz. Bog‘cha yoshidagi davrda xosil kilingan mustaxkam ijobiy odatlar (extiyojlar) kishining butun umri davomida saklanib koladi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning psixik jixatdan rivojlanishlarida kizikishning xam roli goyat kattadir. Kizikish, xuddi extiyoj kabi, bolani biron faoliyatga undovchi (xarakatga soluvchi) omillardan biridir. Kizikish deganda, biz vokelikdagi narsa va xodisalarni birmuncha chukurrok bilishga karatilgan maxsus intilishni tushunamiz. Demak, kizikish bilish jarayoni bilan boglik bulgan xar bir shaxsning murakkab sifatidir. Bog‘cha yoshidagi bolalar xama narsalarga birdek kizika bermaydilar.Ular ayrim narsalarga kuprok, boshka bir narsalarga kamrok kizikadilar. Lekin bog‘cha yoshidagi bolalarning kizikishlari kata odamlardagi kabi bir narsaga nisbatan kat’iy xamda mustaxkam bulmay, bir narsadan ikkinchi bir narsaga tez-tez kunib turadi. Bundan tashkari, bog‘cha yoshidagi bolalarning kizikishlari juda tarkok va yuzaki buladi. Ular narsa va xodisalarning moxiyati yoki natijalariga emas, balki shu narsa va xodisalarning uzigagina kizikadilar. Shu sababli bog‘cha yoshidagi bolalarda asosan bekaror va bevosita kizikishlar ustun turadi. Tarbiyachi bog‘chada turli mashgulotlar, ekskursiyalar, suxbatlar utkazish va kitoblar ukib berish bolalarda markazlashgan barkaror kizikishlarni yuzaga keltirishga xarakat kilishlari lozim.
Bola psixologiyasining rivojlanishida kizikishning axamiyati shundaki, bola kizikkan narsasining mumkin kadar chukurrok bilishga tirishadi. Binobarin, uzok vakt davomida kizikkan narsasi bilan shugullanishdan zerikmaydi. Bu esa, uz navbatida, bolaning dikkati, irodasi kabi muxim psixik jarayonlarini rivojlantirish xamda mustaxkamlashga yordam beradi. Bolalarda biror soxaga nisbatan barvakt yuzaga kelgan kizikish kelajakda ularning shu soxasini yaxshi egallashlari uchun kandaydir tayyorgarlik rolini uynaydi.
Bog‘chada bolalarning birgalikda ta’lim-tarbiya olishlari, birgalikda uynashlari va birgalikda ovkatlanishlari ularda kollektivizm tuygusini yuzaga keltira boshlaydi. Kupchilik bulib bir uyinni uynash yoki biron vazifani bajarishda uz xatti-xarakatlarini kelishib olish, rollarni taksimlash va bir-birlariga yordam berish kabi kollektiv xayotiga oid fazilatlar namoyon bulla boshlaydi. Birok bog‘cha yoshidagi davrda bolalar kollektivi endigina tarkib topa boshlayotganini unutmaslik lozim. Bolalar kollektivini mustaxkamlashda ularning kollektivdagi endigina yuzaga kelayotgan uzaro murakkab munosabatlari, ya’ni bir-biriga buysunish, bir-biriga yon bosish kabi munosabatlar katta rol uynaydi xamda bolalarning psixik taraqqiyotiga yordam beradi.
Bolalarning bunday uyinlarida pala-partishlik, tartibsizlik yuk.Chunonchi, ular kugirchoklarini yuvintiradilar, kiyintiradilar, ovkatlantiradilar sungra bog‘chaga olib boradilar, uxlatadilar va x.k. bunday kat’iy tartib bilan amalga oshiriladi. Ana shunday tartibli, sistemali faoliyatda bulishga odatlanish bog‘cha yoshidagi bolalar shaxsiy xislatlarining tarkib topishi uchun katta axamiyatga ega. Bog‘cha yoshidagi bolalar jismoniy va psixik jixatdan xam yetarli darajada rivojlanganliklari tufayli ular oddiygina mexnat topshirklarini bajara oladilar. Bolalarning ijodiy xarakatlari asosan uyin xamda tasviriy san’at faoliyatida (rasm chizish, loy ishi, kogozdan xar narsalar yasash kabi) namoyon buladi. Bolalar uzlarining uyin va tasviriy faoliyatlarida kattalarning mexnatlarini tankidiy tarzda kayta tiklab, mexnat xayotini faol ravishda uzlashtira boshlaydilar. Bu ularning mexnat faoliyatiga tayyorlanishlarida kata axamiyatga egadir.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning uz xatti-xarakatlarini ma’lum vazifalarni ado etishga buysundira olishlari, tobora kuchayib borayotgan kizikish va erishgan akliy taraqqiyot darajalari ularni ma’lum ta’limiy programma asosida tarbiyalash imkonini beradi. Bog‘chada tugri yulga kuyilgan tarbiyaviy ishlar bolalarda mexnat faoliyatining dastlabki belgilari xamda bilimga kizikishni tarkib toptiradi.

Bog‘cha xayotining kup kirrali va sermazmunligi bolalar bilish faoliyatlarining kengayishiga xamda chukurlashishiga yordam beradi. Bu esa asosiy bilish jarayonlari bulishi-idrok , tasavvur, xotira va tafakkur kabi jarayonlarning xarakterini uzgartirib yuboradi. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalarda bu jarayonlar ularning uyin yoki biron amaliy faoliyatlari bilan birga namoyon buladi. Masalan, kichik yoshdagi bolalar Biron narsa bilan mashgul bulib turganlarida uni idrok kiladilar, ilgari xam shu narsa bilan mashgul bulganlarini eslaydilar va uni analiz va sintez kilib kuradilar. Bog‘cha yoshidagi bolalarda esa bu asosiy bilishijarayonlari bir-biridan differensiyalashgan (ajratilgan) buladi. Bog‘cha yoshidagi bola biron uyinfaoliyati yoki biron narsa bilan mashgul bulishi jarayonidagina emas, balki bunday amaliy faoliyatdan tashkari xam biror narsa yoki xodisani idrok kilishi, tasavvur etishi, esida olib kolishi, esiga tushurishi xamda oddiy tarzda tafakkur kilishi mumkin. Shuning uchun bolaning bog‘cha yoshidagi davrida anna shu asosiy psixik jarayonlari va xususan tafakkur xamda nutk jarayonlari jadal rivojlanadi. Bolalar kattalar bilan bulgan munosabatlarida narsa va xodisalar xakida elemantar tushunchalar sistemasini egallab olib, tafakkur kilishga urgana boshlaydilar. Kichik va bog‘cha yoshidagi bolalarga xos bulgan «nimaga?», «nima kiladi?», «nima keragi bor?» kabi kup savollar ularni narsa va xodisalarning sabablari xakida fikr yurita boshlayotganliklaridan darak beradi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning xis-tuygulari nixoyatda kuchli buladi. Ularning barcha xatti-xarakatlari kutarinki xissiy xolatda utadi. Bundan tashkari, bog‘cha yoshidagi bolalarning xis-tuygulari chukur va mustaxkam bulla boshlaydi. Bolalarda bog‘cha yoshidan boshlab axlokiy, intellektual va estetik xissiyotlarning eng soda turlari yuzaga kela boshlaydi. Bog‘cha yoshidan yuoshlab bolalarda iroda va irodaviy sifatlar xam tez rivojlana boshlaydi. Ularda uzining butun xatti-xarakatlarini ongli ravishda kuyilgan umumiy bir maksadga buysundirish ukuvi yuzaga kela boshlaydi.

Bog‘cha yoshidagi bolalarda ayrim psixik jarayonlarning rivojlanishi bilan birga ularning shaxsi va shaxsiy xislatlari xam tarkib topa boshlaydi. Bolaning tashki muxitdagi narsa va xodisalar xamda uziga nisbatan bulgan tugri, okilona munosabatlarining asosi xudi shu davrda yuzaga keladi. Bundan tashkari, bog‘cha yoshidagi davrda bolaning kobiliyatlari tez rivojlanib, yangi-yangi extiyojlar va kizikishlari xosil buladi. Bola shaxsining ana shunday rivojlanib borishi natijasida uning xarakteriga oid xislatlar namoyon bula boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi davrda bolada kanday xarakter xislatlari tarbiyalansa , bu xislatlar bolaning maktab yoshidagi davrida va xatto kata odam bulib yetishganida xam namoyon buladi. Shuning uchun boshka yoshdagi davrida bolada ijobiy shaxsiy xislatlarning tarkib topishiga aloxida axamiyat berish zarur. Bolalar bog‘cha yoshidan boshlab xulk-atvorining axlokiy normalari va koidalarini intensiv ravishda uzgartira boshlaydilar. Ular uzlarining u yoki bu xatti-xarakatlariga kattalar tomonidan beriladigan baxolarga zur kizikish bilan karaydilar. Shuning uchun ular xamisha nima yaxshi-yu, nima yomonligini, kanday xarakat tugri-yu kanday xarakat notugriligini aniklashga intiladilar. Bunday ishda bolalarga xamisha yordam berish kerak, ularning bunday xarakatlarini kullab-kuvvatlash lozim. Lekin shuni esdan chikarmaslik kerakki, axlokiy norma va koidalarni amalda kattalar xamda uz tengdoshlari bilan bulgan munosabatlarida kullay olish tajribasiga ega bulishi kerak. Shundagina bu axlokiy norma va koidalarni singdira oladi. Ana shuni nazarda tutib, bolalar bilan bulgan munosabatda axlok normalari va koidalaridan mutloko chetga chikmay, bu soxada ularga namunalar kursatishi kerak. Shunday kilib, yukorida aytib utganimizdek, bolaning bog‘cha yoshidagi davrida uning fakat psixik jarayonlarigina emas, balki shaxsi xamda shaxsiy sifatlari xam kamol topadi. Maktabga borish bolalarning xayotida juda kata vokeadir. Maktab xayoti bolalarga Yangi bir dunyoni ochib beradi, maktab davrida bolalarning asosiy faoliyatlari uzgaradi. Maktab yoshidan boshlab bolalarning asosiy faoliyatlari, asosiy vazifalari ukish, fan asoslarini puxta uzgartirish bulib koladi. Yetti yoshli bolalar uchun Yangi faoliyat bulgan ukish ulardan Yangi sifat, yangi xususiyatlarga ega bulishlarini talab kiladi. Ukish faoliyati uchun bolalarda barkaror dikkat, utkir zexn, mustaxkam xotira, bir kadar tafakkur, iroda va shuning bilan birga mustakillik, batartiblik xislari bulishi kerak. Bolalarning maktabga utishlari ularning yaslidan bog‘chaga utishlariga Karaganda murakkab boskichdir. Shuni xam nazarda tutish lozimki bolalar maktabga utishlari natijasida ularning ijtimoiy xolatlarida xam uzgarishlar yuz beradi. Masalan: yetti yoshga yakinlashgan bolalar bog‘chada «kata», ya’ni kata gruppa bolalari deb xisoblanar edilar. Maktabga utishlari bilan yana «eng kichiklar» katoriga tushib koladilar. Yetti yoshdagi bolalarning maktabga utishlari bilan yuzaga keladigan anna shunday jiddiy uzgarishlarni nazarda tutib, ularni maktabdagi yangi xayotga xar tomonlama tayyorlash kerak. Ma’lumki, bolalar bog‘chasining asosiy vazifalaridan biri bolalarga xar tomonlama tarbiya berib, ularni taraqqiyot darajalarining maktabda ukiy oladigan kilishdan iboratdir. Bu esa uz navbatida maktabdagi ukish ishlari bilan bog‘chadagi ta’lim-tarbiya ishlari urtasida ma’lum izchillik bulishini talab kiladi.
Bog‘chada bolalarning jismoniy usishlariga kanchalik e’tibor berilsa, uning akliy va aylokiy usishlariga xam shunchalik e’tibor beriladi. Bolalarning maktabga chikishlari doimo nazarda tutilib ular bilan utkaziladigan ta’limiy mashgulotlarda bolalarning idroki, dikkati, tasavvuri, xotiralari, xayol xamda tafakkurlari, irodaviy sifatlari sistemali ravishda tarakkiy ettirib boriladi. Shuni aloxida ta’kidlab utish lozimki, bolalarni maktabdagi ukish jarayoniga tayyorlashda ularning nutkini ustirish juda zaruriy shartlardandir. Bu masalani uz davrida mashxur rus pedagoglaridan K.D.Ushinskiy xam ta’kidlabutgan edi. K.D.Ushinskiyning kursatishicha, bolalarning nutkni egallashlari ularning maktabdagi ukishga tayyor ekanliklarini kursatuvchi eng ishonchli dalildir. Shuning uchun maktabdagi ukishga tayyorlashda ularning uz ona tillarini yaxshi, puxta urganishlariga, ya’ni suz boyligini orttirishga, tugri talaffuz kilishlariga va tula xamda tugri jumla tuza olishlariga axamiyat berish kerak. Bog‘cha bolalarini maktabga tayyorlashda ularning kizikishlaridan foydalanish lozim. Kata gruppa bolalari maktab xayoti bilan juda kizika boshlaydilar. Bog‘cha bolalaridagi bunday kizikishni tarbiyachi kullab-kuvvatlashi va yanada ortirib borishi kerak. Buning uchun maktab va unda ukish xakida kizikarli suxbatlar utkazish xamda yakin atrofdagi maktabga ekskursiya uyushtirish yaxshi natija beradi. Shu narsa dikkatga sazovorki, bog‘chalardagi yetti yoshga tulgan bolalarning xammasi xam maktabdagi ukish mashgulotlariga bab-baravar tayyor bulavermaydilar. Ayrim bolalar maktabdagi yangi sharoitga tez kirishib keta olmaydilar. Ularda ukish mashgulotlari uchun kandaydir bir xususiyat yetmayotgandek kurinadi. Bu urinda shunday bir savol tugiladi. Bolalarni kay paytda psixologik jixatdan maktabdagi ukish jarayoniga tayyor deb xisoblash mumkin? Ayrim psixologlarning fikricha, bola maktabda ukish uchun atrofdagi narsa va xodisalarga doir anchagina tasavvur va tushunchalarga ega bulishi xamda ma’lum darajada akliy jixatdan usgan bulishi lozim. Lekin bu bolaning ukishga tayyor ekanligini aniklashda xal kiluvchi omil emas, chunki bu yerda yosh masalasi xam bor. Boshka bir omillar esa bolaning ukishga tayyor ekanini aniklashdagi asosiy narsa iroda sifatlarining yetilganligidadir deydilar. Bu fikr bir yoklamalikka yul kuyishdan boshka narsa emas. Yetti yoshga tulish davri gudaklikning tugllanishi va usmirlikning boshlanishi davriga tugri keladi. Xudi ana shu davrdan boshlab bolalarda uz-uzini anglash tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun xam shu davrdan boshlab bolalarni sistemali ukitishga utish maksadga muvofikdir. X.D, Ushinskiyning fikricha, bolaning maktabdagi ukish faoliyatiga tayyorligi ayrim psixik jarayonlarning tarakiyot darajasi bilangina emas,balki bola shaxsining umimiy taraqqiyot darajasi bilan aniklanadi. Shunday kilib,bolaning maktabdagi ukishga tayyorligi shaxsni ijtimoiy yetuklik boskichlaridan biridir.Lekin ijtimoiy tarakiyotning bunday yetuklik boskichiga bola uz-uzidan kutarilmaydi.Uni bu boskichga bog‘chadagi va oiladagi butun ta’lim-tarbiya ishi kutaradi.Bola yetti yoshga tulganda u jismoniy jixatdan ancha usadi,uzini idora kilishga,nojuya xatti-xarakatlardan uzini tiyishga,xulk-atvor koidalarini uzlashtirishga xarakat kiladi.Uuzini bemalol eplaydigan buladi,uz kuchiga yarasha mexnat kila oladi,kollektivda yashashga kunika boshlaydi.Bu davrda bolaning turmush tajribasi anchagina ortadi,kup narsalarni nomini va ulardan kanday foydalanishni biladi.Xotirasi va tasavvurlari usib,kupgina she’r va xikoyalarni yoddan bilib oladi. Yetti yoshli bolaning nutki ma’lum darajada rivojalanib, Suz zapaslari kupayadi, natijada u uz urtoklari va kattalar bilan erkin suxbat kiladigan buladi. Yetti yoshga tulgan bolalarda xarakatlar xam mustaxkamlanadi.U kaychi, igna,kalam,ruchka kabi kurollardan foydalanish malakasini egalay boshlaydi.Birok bu davrda xam bolada beixtiyor faollik xam ustunlik kiladi.Shu sababli bolani kiziktiradigan yoki unga kuchli ta’sir kiladigan narsalar uning dikkatini uziga jalb kiladi.Shuni xam aytish kerakki,yetti yoshli bola maktabga chikkandan keyin xaki xam juda katta urin egallaydi. Bola ukish mashgulotlaridan bush paytida xar- xil uyinlarni uynashda davom etaveradi. Uyin protsessida bola uz-uzini idora kilishga, uz xarakatlarini uyin koidalariga buy sundirishga javobgarlikni sezishga, kollektiv manfaatini ustun kuyishga odatlanadi. Uyin va bog‘chadagi ditaktik mashgulotlar jarayonida bolalarning akl idroki, xotira va tafakkuri usadi. Buar uz navbatida, bolaning maktabda ukiy olishi uchun psixologik zamin tayyorlaydi. Bunday zaminni tayyorlash va mustaxkamlashda, albatta oilada xamda bolalar bog‘chasida olib borilgan ta’lim tarbiya ishlari xal kiluvchi axamiyatga egadir.
2.2§ Giperaktiv bolalar bilan psixologik ish shakillari
Bolalarda harakatga bo'lgan ehtiyoj tabiatning o'ziga xosdir. Biroq, bu ehtiyoj patologik darajaga etgan bolalar bor va ularning xatti-harakatlari e'tiborni jalb qilolmaydi. Ushbu bolalar, qoida tariqasida, o'zlarining xatti-harakatlari bilan shokka tushishadi, bezovta qiladilar, chalkashtiradilar, charchashadi, ham tengdoshlari, ham kattalari. Bunday bolaga bir joyda o'tirish qiyin, u notinch, ko'p harakat qiladi, joyida o'giriladi, haddan tashqari nutqiy, tez-tez tajovuzkor, ko'plab nizolar va nizolarni keltirib chiqaradi, uning ishtiyoqlarini yomon nazorat qiladi, ko'pincha u muvofiqlashtirishi yomon yoki mushaklarni boshqarishi etarli emas, unga diqqatni jamlash qiyin. u osonlikcha chalg'itadi, ko'pincha ko'p savollar beradi, lekin kamdan-kam javoblarni kutadi. Bunday bolalar odatda "fidget", "fidget", "kichik motor", "bola emas, balki doimiy harakat mashinasi", "shustrik", "jonli" va boshqalar.
Faoliyatning kuchayishi hodisasi, tezda chalg'itishga moyillik, doimo notinch holatda bo'lish va uzoq vaqt diqqatni jamlay olmaslik giperaktivlik deb ataladi [1]. "Giperaktivlik" tashxisini nevropatolog qo'yadi.
Diqqat etishmasligi giperaktivligi buzilishi barcha bolalarning 5-10 foizida uchraydi. Ko'pgina hollarda, u tug'ilishdan oldin yoki tug'ilishdan oldin qo'yiladi va qizlarga qaraganda o'g'il bolalarda ko'proq uchraydi. Agar siz muammo bilan shug'ullanmasangiz, unda giperaktivlik asotsial xatti-harakatlarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
Haddan tashqari faollik, dürtüsellik va beparvolik kabi alomatlarning yo'qolishiga erishish deyarli mumkin emas. Biroq, siz giperaktiv bola bilan samarali muloqot qilishni o'rganishingiz mumkin.
Giperaktivlikning namoyon bo'lishining yosh xususiyatlari
7 yoshgacha bo'lgan guruhda giperaktivlik shaklidagi xulq-atvorning buzilishi diqqatning buzilishi bilan birga psixomotor rivojlanishning kechikishi bilan birga keladi: nozik va yalpi motorli ko'nikmalar, eshitish va ko'rish idroklari va boshqalar. Ko'z yoshidan kulgiga oson o'tish mumkin. Yosh qiziqishlari, shu jumladan intellektual qiziqishlar (masalan, kitoblarning mazmuni va rasmlarida) etarli darajada rivojlanmagan bo'lishi mumkin. Ijtimoiy o'zaro munosabatlarning buzilishi, birinchi navbatda, kattalar bilan kuzatiladi: bolalar masofani saqlamaydilar, tanish, takabburlikka moyil. Tengdoshlar bunday bolalarni tez-tez dadillik va g'azablanishlari, o'yinlarda qoidalarga rioya qila olmasliklari va kelishmovchiliklarni ekishgani uchun rad etishadi.
Maktabning dastlabki yillarida bu bolalar tez-tez va osonlik bilan zerikishadi, shu bilan birga sinfda o'zlarini aqlsizlik va qashshoqlikni namoyish etishadi. Ular intizomni buzadilar, ammo aniq bir ijtimoiy munosabat yo'q. Nisbatan o'zlarining harakatlarining oqibatlarini anglay olmasliklari va xatolardan saboq olishlari sababli, ular katta yoshdagilarning tirnash xususiyati bilan duch kelishadi. Natijada, ular etarli bo'lmagan, ko'pincha o'z-o'zini hurmat qiladigan, shuningdek, past kayfiyatga moyillikni rivojlantiradi.
O'smirlikdan oldin va o'smirlik davrida, boshqalarga nisbatan dushmanlik munosabati, ularning xulq-atvorining oqibatlari to'g'risida buzuq tasavvur, izolyatsiya darajasiga qadar sinfdoshlar bilan aloqalar kamayadi. Bolalar maktabga borishni to'xtatadilar. Zerikish va tashqi stimulga bo'lgan ehtiyoj psixoaktiv moddalardan foydalanish boshlanishiga olib kelishi mumkin.
Bu erda hiperaktiv bolalar bilan ishlaydigan o'qituvchilar uchun N.N. Zavadenko .
O'qituvchilar uchun tavsiyalar
O'quv rejasi va ko'rsatmalarini moslashtiring:

• 
  Giperaktiv o'quvchiga eng to'g'ri, izchil va moslashtirilgan ko'rsatma bering. Ko'rsatmalarga ko'rsatma bering.
  
• 
  Har bir faoliyat sohasi bo'yicha uyushgan bo'lishga o'zingizni o'rgating, tashkilotchilik ko'nikmalarini o'rgating. Kamroq yozuvlarni o'qing.
  
• 
  O'quvchilar faol ishtirok etishlari va javob berishlari uchun darslarni rejalashtiring, shu jumladan turish, sinf atrofida harakat qilish, doskaga chiqish va o'z joylarida harakat qilish.
  
• 
  Darslarni qiziqarli va mazmunli o'tkazish uchun o'quv rejangizni tuzing, shu bilan birga faol va harakatingizni ta'minlash uchun turli imkoniyatlar mavjud. O'qitishning turli shakllari va usullaridan foydalaning.
  
• 
  Topshiriqlarni bajarishda ko'ngilsizliklarni minimallashtiradigan darajada loyihalash.
  
• 
  O'quv jarayonida kompyuterlardan foydalaning, shu jumladan o'quvchilarga topshiriqlar, ko'rsatmalar berish uchun.
  
• 
  Muhokama qiling, lekin bostirmang.
  
• 
  Farzandingizning o'rganish uslubi va kuchli tomonlariga qarab o'rganishni o'lchash usulini farqlang.
  
• 
  Topshiriqlar paytida barqarorlik va izchillikni rag'batlantirish.
  
• 
  Giperaktiv bolangizni namuna talabasi bo'lgan do'stingiz yoki sinfdoshingiz bilan juftlang.
  
• 
  Doimiy aloqa, tez-tez yordam so'rab murojaat qilish imkoniyatini taqdim eting.
  
• 
  Tuzilishi vazifalari. Ishning o'zini o'zi bajarishini doimiy ravishda kuzatib boring.
  
• 
  Eng qiyin mavzular talaba uchun eng samarali vaqtda rejalashtirilgan bo'lishi kerak. Bolalar e'tiborini dars jadvalidagi o'zgarishlarga qarating. O'zingizning jadvalingizdan tez-tez va muntazam ravishda tanaffuslarni ta'minlang.
  
• 
  Muayyan vazifalarda vaqtni boshqarish uchun taymerlardan, qo'ng'iroqli soatdan foydalaning.
  
• 
  Bolaning oilasi bilan doimiy aloqada bo'ling.
  
• 
  Kundalik / haftalik maktabdagi ishlar to'g'risida hisobotlar yarating.
  
• 
  Sinfdoshlar yordamida nizolarni hal qilish va vositachilik ko'nikmalarini o'rganing.
  
• 
  Ijro etuvchi funktsiyalarni rivojlantirish va takomillashtirishni rag'batlantirish.
  

Rejalashtirish ko'nikmalarini saqlab qolish uchun:

• 
  kundalik yuritish ko'nikmalarini shakllantirish, uni to'ldirish tartibini nazorat qilish;
  
• 
  bolalarga rejalar tuzishni, kunni rejalashtirishni, ular uchun vaqtni taqsimlashni, maxsus kundaliklardan yoki tashkilotchilardan foydalanish texnikasini, topshiriqlarni, eslatmalarni, eslatmalarni yozishni o'rgating.
  

Yangi ko'nikmalarni o'zlashtirish texnikasini o'rgating va ushbu usullardan maktabning turli vaziyatlarida foydalaning.
Tashkiliy ko'nikmalarni takomillashtirish uchun:

• 
  o'quv kuni davomida talabaning stolini (shkafi) va portfelini (xalta) tozalash uchun vaqt ajrating;
  
• 
  o'quvchilarga uy vazifasi uchun materiallar va topshiriqlarni tartibga solish uchun vaqt ajrating;
  
• 
  foydalanadigan daftarlar sonini cheklash. Ko'pincha bitta yoki bir nechta daftarni alohida varaqlarni osongina kiritish yoki olib tashlashga imkon beradigan maxsus qisqich ushlagich bilan ishlatish yaxshiroqdir. Ushbu daftarlar yoki ularning bo'limlari aniq imzolangan bo'lishi kerak;
  
• 
  har bir kun va har hafta uchun tartibni diqqat bilan tashkil qiling, uy ishlarini tizimga kiriting;
  
• 
  O'z-o'zini boshqarish va tashkiliy tizimlardan foydalanish bo'yicha muntazam tekshiruvlar o'tkazing.
  

Muvofiqlikni yaxshilash uchun:

• 
  vazifalarni yakuniga etkazish uchun standart qoidalar, shablonlarni yaratish;
  
• 
  o'z-o'zini tuzatish imkoniyatlarini ta'minlash;
  
• 
  ishni tugatishda kechikish;
  
• 
  qisman bajarilgan ish uchun qisman mukofot bering.
  

O'z-o'zini nazorat qilishni yaxshilash uchun:

• 
  talabani bir mashg'ulotdan boshqasiga o'tishga oldindan tayyorlash;
  
• 
  qoidalarni namoyish qilish;
  
• 
  xulq-atvor haqida maslahat, eslatmalar qilish;
  
• 
  harakatlar natijalarini aniq muhokama qilish;
  
• 
  taranglikni, stressni engillashtirish uchun talabalarga vaqt bering;
  
• 
  skrabni mexanik ravishda chizish va ma'nosiz bajariladigan harakatlarning boshqa maqbul shakllarini taqiqlamang;
  
• 
  faoliyatni mukofot sifatida ishlatish;
  
• 
  ko'proq nazoratni ta'minlash.
  

E'tiborni yaxshilash va diqqatni saqlash uchun:

• 
  vazifalarni boshlashda muammolarga duch kelsangiz, ko'rsatmalarni takrorlang;
  
• 
  topshiriqning tuzilishini takomillashtirish;
  
• 
  ko'rsatmalar va boshqa muhim qismlar uchun ta'kidlash yoki ranglarni kodlashdan foydalaning;
  
• 
  talabaga kalit so'zlarni ajratib ko'rsatish mahoratini o'rgatish;
  
• 
  asosiy ma'lumotlarni umumlashtirish. Vizual yozuvlarni yozib oling;
  
• 
  sinfga topshiriqlarni birgalikda boshlashni buyurish.
  

Vazifalarni davom ettirish va bajarishda muammolarga duch kelsangiz:

• 
  topshiriqni bajarish jarayonida qiziqish va faollikni rag'batlantirish;
  
• 
  Katta vazifalarni bir nechta bajarilishi oson bo'lgan qismlarga ajrating;
  
• 
  taklif qilingan barcha vazifalarni qisqartirish;
  
• 
  talabalar bajarish uchun topshiriqlarni tanlashlariga ruxsat bering;
  
• 
  nazariy materiallarni tushuntirish vaqtini cheklash;
  
• 
  o'quvchilaringiz bilan tez-tez suhbatlashing.
  

Xotirani yaxshilash texnikasi
Ishlaydigan xotira samaradorligini oshirish uchun:

• 
  har safar faqat bitta muammoga e'tiboringizni qarating;
  
• 
  bajariladigan barcha ishlarni yozib qo'ying;
  
• 
  har bir topshiriq uchun bajarilishning barcha bosqichlari ro'yxatini tuzish;
  
• 
  chop etilgan ko'rsatmalar va reja rejalaridan foydalaning;
  
• 
  Qayd yozish ko'nikmalarini rivojlantirish - o'quvchiga sinfdoshi bilan bog'lanish yoki o'qituvchi tomonidan tuzilgan yozuvlardan foydalanib, bo'shliqlarni to'ldirishga imkon berish;
  
• 
  topshiriqning barcha asosiy fikrlarini doskada sanab o'ting;
  
• 
  yozma ko'rsatmalar, eslatmalar, diagrammalar va ro'yxatlarni taqdim etish;
  
• 
  talabalarga kompyuterdan foydalanishga ruxsat berish.
  

Xotiradan qidirish va qidirish samaradorligini oshirish:

• 
  talabalarni yodlash texnikasini o'rgatish (guruhlash, qismlarga bo'lib yodlash, mnemonika);
  
• 
  asosiy g'oyalar va tafsilotlar tasnifidan foydalanish;
  
• 
  axborotni tartibga solish va qayta ishlash ko'nikmalarini rivojlantirish;
  
• 
  Xotirangizni tarbiyalash uchun vaqti-vaqti bilan viktorinalarni o'tkazing.
  

Shunday qilib, biz o'qituvchining giperaktiv bolalar bilan muloqotining psixologik xususiyatlariga oid bir qator masalalarni ko'rib chiqdik va tavsiyalar ro'yxatini taqdim etdik.
Xulosa qilib shuni ta'kidlaymizki, giperaktiv bolalarga yordam ko'rsatish har doim har tomonlama bo'lishi va turli xil yondashuvlar va mutaxassislarni birlashtirishi kerak: psixologik-pedagogik tuzatish usullari, giyohvand moddalarni davolash, shuningdek, ota-onalar, o'qituvchilar, maktab o'qituvchilari bilan ishlash. Bola o'z e'tiborini va xatti-harakatlarini boshqarish ko'nikmalarini o'rgatishi kerak. Ko'rsatilgan yordamning o'z vaqtida, izchilligi va etarlicha davomiyligi bolaning o'rganishi, o'zini tutishi va muomalasidagi qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich engib o'tish uchun zarur shartlardir.
Xulosa
Bog‘cha Yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq, xayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni hali bir-biridan yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam beradigan o‘yinchoqlar, rangli kiyimlar, rangli xalqalar, qutichalar va shu singari o‘yinchoqlar berish maqsadga muvofikdir. Bog‘cha Yoshidagi bolalar turli narsalarni idrok qilishda ularning ko‘zga yaqqol tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar ham, lekin chuqur tahlil qila olmaydilar. Bog‘cha Yoshidagi bolalar kattalarning yordami bilan suratlarni analitik ravishda idrok qilish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Bolalar suratlarni idrok qilayotganlarida kattalar turli xil savollar bilan ularni tahlil qilishga o‘rgatishlari lozim. Bunda, asosan, bolalar diqqatini:
1. Suratning mazmunini (syujetini) to‘g‘ri idrok qilishga;
2. Suratning umumiy ko‘rinishida har bir tasvirlangan narsalarning o‘rnini to‘g‘ri idrok qilishga;
3. Tasvirlangan narsalar o‘rtasidagi munosabatlarni to‘g‘ri idrok qilishga qaratish kerak.
So'nggi paytlarda turli jihatlarda falsafiy, madaniy, ijtimoiy, psixologik va pedagogik adabiyotlarda inson muammosi faol ravishda o‘rganish ilmiy bilimlarning butun tizimini insonparvarlashtirish ("insonparvarlashtirish") bilan bog'liq. XX asrning oxiri ushbu muammoni o'rganishning sifat jihatidan yangi darajasiga ega bo'lib, u tobora yaxlit, murakkab, integral xususiyatga ega. Bu "inson harakati" tushunchasi bilan belgilanadigan inson haqidagi turli xil va tobora ko'proq interpenetratsion bilimlarning rivojlanishidagi ushbu bosqich bo'lib, uning maqsadi inson va uning jismoniy faoliyati haqida yagona ta'limotni shakllantirishdir.
Insonning yaxlit bio-psixo-ijtimoiy-madaniy tizimi sifatida bilimi bugungi kunda ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega, ular umuman insonshunoslik amaliyotida va xususan pedagogik amaliyotda juda muhimdir. O'qituvchi uchun insonni yaxlit tizim sifatida bilish va "ta'lim mavzusi" uning kasbining asosini tashkil etadi, bu tushunmovchiliksiz mazmunli pedagogik faoliyat mumkin emas.
Modelning texnologik komponenti kelajakdagi o'qituvchining antropologik tayyorgarligini shakllantirishga qaratilgan ta'lim jarayoni sub'ektlarining harakatlari to'plamini taqdim etdi.
Nazariy tahlil natijalari quyidagi asosiy xulosalarni shakllantirishga imkon berdi:
Xulosa qilib shuni ta'kidlaymizki, giperaktiv bolalarga yordam ko'rsatish har doim har tomonlama bo'lishi va turli xil yondashuvlar va mutaxassislarni birlashtirishi kerak: psixologik-pedagogik tuzatish usullari, giyohvand moddalarni davolash, shuningdek, ota-onalar, o'qituvchilar, maktab o'qituvchilari bilan ishlash. Bola o'z e'tiborini va xatti-harakatlarini boshqarish ko'nikmalarini o'rgatishi kerak. Ko'rsatilgan yordamning o'z vaqtida, izchilligi va etarlicha davomiyligi bolaning o'rganishi, o'zini tutishi va muomalasidagi qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich engib o'tish uchun zarur shartlardir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati

1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik Oʻzbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, Oʻzbekiston, 2016 2.O'zbekiston Respublikasining "Maktabgacha ta'lim va tarbiya tog'risida" gi qonuni 16.12.2019 y 595-son
3.Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo'yiladigan Davlat talablari. 4.O'zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirining 2018 yilning 18 iyunidagi "O'zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo'yiladigan davlat talablarini tasdiqlash to'g'risida"gi 1-mh-son buyrug'i. // Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 04.07.2018 y., 10/18/3032/1450-son
6."Ilk qadam" maktabgacha ta'lim tashkilotining o'quv dasturi. Toshkent, 2018.
7.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev.: Toshkent sh.,2017 yil 9 sentyabr, PQ- 3261 son
8. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida”gi PF-4947-sonli Farmoni // O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami - №o (766) - 70-modda, -T.:Adolat, 2017.-B.38.
9. Bryazgunov.I.P.Kasatikova.E.V, " Bezovta bola yoki giperaktiv bolalar haqida". M.: Psixoterapiya instituti nashriyoti.2001 yil
10.Bryazgunov.I.P "Bolalarda diqqat yetishmasligini giperaktivlik buzulishi" 11.V.G.Stepanov "Qiyin maktab o'quvchilari psixalogiyasi"
12. Stolyarenka. A.D" Bolalar psixodiagnostikasi va kasbga yo'naltirish"
13. N.N. Zavadenka " Bolalarda diqqat yetishmasligi giperaktivligining differentsial diagnostikasi"


Internet saytlari

1. 
   Elektronniye resurse
   
2. 
   1.www.tdpu.uz
   
3. 
   2.www.pedagog.uz
   
4. 
   3.www.Ziyo.uz
   
5. 
   www.edu.uz
   
6. 
   Tdpu-INTRANET.Ped
   
7. 
   www.bilimdon.uz