307
эгалланган усуллар (20 тагача) мусобақада қўлланиши қийин, ѐки умуман қўлланилмайди, бошқача айтганда,
нимага улар шох усуллар даражасигача эгалланмайди?
Машғулот жараѐнида спортчи айни спортга тааллуқли техник усулларни ўзлаштиради, лекин мусобақа
жараѐнида уни қўллай олмайди, чунки ушбу усул батафсил ўрганилмаган. Гап шундаки, техник
усулни
ўрганаѐтганда унинг муҳим қисми ўргатилмай қолиб кетган, яни мусобақа жараѐнида унинг қўллаш
шароитлари, буларга айни усулни кўллаш учун хужумни бошлаш вазиятини тезкор идрок қилиш, усулни
бажариш учун кечикмай катъий қарор кабул қилиш, ғалабани қўлга киритиш сари, вақтни бой бермасдан,
харакатни бажариш. Амалиѐтда юқорида айтиб ўтилган усулни муҳим қисмини спортчи эмпирик равишда
қўлга
киритади, яни мусобақа жараѐнида эгалланган техник усул тўсатдан бажарилиши, ва кейинчалик ушбу
вазият қайтарилиши спортчида усулни бажаришга ишонч туғилиш натижасида шох усуллар шаклланади.
Шундай қилиб шох усуллар мусобақа жараѐнида тажриба асосида, эмпирик
равишда шаклланади ва шу
сабабли уларни сони чекланган. Спорт турлари бўйича методик қўлланмаларда бу муаммо ѐритилмаган
Г.Б.Абдурасулова, Ш.Н. Нуритдинова, С.С.Тажибаев Таэквондо назарияси ва услубияти 2015 дарслигида,
Тастанов Н.А. Юнон рим кураши 2015 дарслиги ва бошқаларда. Шох усулларни чекланганлиги ўқув-машғулот
жараѐнларда ҳам етарли даражада бунга эътибор берилмаганлиги ҳам сабаб бўлади. Кузатувлар шуни
таъкидлайдики ўқув- машғулот жараѐнида ўргатувчиларнинг тафаккур фаолияти фаоллаштирилмайди.
Спортчини ҳатти-харакатлари, техник-тактик кўникма ва малакалари мураббий бошчилигида эгалланади.
Бундай хамкорлик фаолиятида муҳим камчилик рўй беради, яни интеллектуал-психологик муаммо ечилмасдан
қолади, спортчи мақсади - ўрганаѐтган харакатни мукаммал эгаллаш билан
чекланади ва бунда спортчи
интеллектини фаоллаштириш иккинчи даражали бўлиб қолади. Спортчи маҳоратининг такомиллаштириш
асосан мураббий зиммасига ўтиб боради ва ушбу вазиятда спортчининг ақлий интеллектуал жараѐни
тасодифий, ўнда-сўнда ривожлана ўтиб боради.
Қуйида келтирилган мисоллар юқорида айтилганларни тасдиқлайди: ―Кўп ўйлаб ўтирма, тезроқ
бажаргин‖, ―Қандай айтилган бўлса шундай бажар‖, ―Купроқ ишла, камроқ ўйла‖ ва ҳоказо. Бошқа мисолда,
боксчи рингга чиқиш олдида мураббий спортчига айтади: ―Зийрак бўл, рақибингни чап қўли нокаут қилувчи‖.
Боксчи уч раунд мобайнида рақибини нокаут қилувчи чап қўлига қараб жанг олиб боради, лекин кутилган зарба
берилмайди, беллашувни очко асосида жангни бой берди, чунки беллашув жараѐнида
спортчи жанговар
харакатларнинг ўзгартира ололмади. Бунга ўхшаш мисолларни давом эттириш мумкин, чунки улар кўп спорт
турларида учрайди.
Юқорида айтилганлардан қуйидаги хулосага чиқариш мумкин: спортчини психологик жиҳатдан
тайѐрлашда унинг муҳим бўғини тушиб қолган, яъни спортчининг интеллектини ривожлантириш.
Спорт интеллекти машғулот жараѐнида, кўникма ва малакалар эгаллаш даврида, спортчининг
тафаккур, ақлий фаолиятини фаоллаштириш асосида ривожланади. Спорт интеллектини нафақат амалий
машғулотлада, балки махсус уюштирилган назарий дарсларда ҳам ўқувчиларнинг
тафаккур фаолиятини
ривожлантириш мумкин. Бундай иш ѐшлик давридан бошланади, яъни болалар спорт билан шуғулланиб
бошлаши пайтидан.
Ўтказиладиган машғулотларда ҳар бир машқ механик тарзда бажарилмасдан , балки онгли равишда,
бажарилаѐтган машқни ўқувчи тўлиқ тушунган ҳолда нима учун бажарилишини билиб олиб, нима учун бундай
бажариш
кераклигини англаб, хатоларни келиб чиқиш сабаларини билиб олиб, уларни бартараф этиш ва
ҳоказо.
Техник-тактик харакатларни эгаллаш жараѐнида ѐш спортчини изланиш фаолиятини ҳам
ривожлантириш даркор, бунда илгаридан номаълум бўлган билимга ўқувчи ўзи етиб боради.
Ўқув-машғулот фаолиятида спортчи интеллекти ривожланиши мусобақада муваффақият қозонишни
муҳим шароити ҳисобланади, чунки интеллект спортчининг хоссаси сифатида – шахснинг янгилик очишга
қаратилган қобилияти, интеллектни эгаллаш жараѐни эса одамнинг спорт фаолиятида такомиллашиши.
Шундай қилиб, спорт интеллекти аввалам бор машғулот жараѐнида ривож топади, чунки машғулот бу
тана аъзоларига, психикага, спортчи шахсига жисмоний машклар ѐрдамида тизимли таъсир этишдир. Шунинг
учун спортчининг мусобақада кўрсатадиган юқори натижалари машғулотни қандай қўйилишидан мутлоқ келиб
чиқади.
Спорт интеллектини муваффақиятли ривожланиши машғулот ва ундан хол вақтда, мусобақа жараѐнида
олиб борилиши мумкин.
Ривожлантириш воситалари хилма хил. Шунинг учун воситалар вазифалардан келиб чиққан холда,
спорт
малакасини инобатга олиб, машғулот даврини хисобга олиб танлаб олинади. Интеллект ҳар хил
вазиятларни яратилиши мобайнида шаклланади. Ушбу қобилиятини шакллантириш бўйича қуйидаги
тавсияларни келтириш мақсадга мувофиқ. Шуни айтиб ўтиш жоизки кўрсатилган воситалар билан чекланиб
қолмасдан уларга ижодий ѐндашиш лозим
Рақиб тўғрисида тўпланган маълумотлар жадвалга қуйидагича киритилади. Бир хил ранг билан
спортчининг шахсий маълумотлари, бошқа ранг билан рақиб тўгрисидаги маълумотлар белгиланади. Шундан
сунг кўрсаткичларни солиштирган ҳолда дастлабки тактик режа тузилади. Сўнг, мураббий тузилган режа билан
танишиб, керак бўлса унга асосланган ўзгартиришлар киритади. Рақиб тўғрисидаги маълумотларни йигиш
мақсадида спортчиларни ўкув жангларининг хакамлигига тез-тез жалб қилиниши мақсадга мувофиқ бўлади.
