Makroiqtisodiyot o`quv-uslubiy majmua

8.4-jadval

O`zbekiston Respublikasida Davlat budjetiga to`g`ri soliqlar tushumining tarkibi (%)²⁸

Soliq turlari	2008 y.	2009 y.	2010 y.	2011 y.	2012 y	2013 y	2015 y	2016 y
To`g`ri soliqlar	100,0	100,0	100,0	100	100	100	100	100
1. Korxonalarning foyda solig`i	18.7	19,2	18,1	19,2	18,5	16,3	13,3	12,5
2. Jismoniy shaxslar daromad solig`i	47.9	46,2	45,0	42,7	42,5	42,8	43,2	42,1
3.Yagona soliq	17.3	18,9	21,6	23,2	22,8	25,0	27	29
4. Tadbirkorlar daromadiga qat‘iy belgilangan soliq	3.8	3,9	4,6	5,0	5,9	6,5	6,7	6,9
5. Ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i	12.4	11,9	10,8	10,0	10,3	9,4	9,8	9,5

Yuridik shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq stavksining kamayishi natijasida 2000-2016 yillarda u bo`yicha tushumlarlarning to`g`ri soliqlar tarkibidagi ulushi kamayishi kuzatildi va 12,5%ni tashkil qildi.
Soliq shkalalari bo`yicha soliq stavkalari kamayishiga qaramasdan jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlarning ko`payib borayotganligi soliq bazasi, ya‘ni aholi daromadlari ortib borayotganligidan dalolat beradi. 2011-2016 yillarda ijtimoiy infratuzilma solig`i ulushining ortishi hisobiga jismoniy shaxslar daromad solig`inig to`g`ri soliqlar tushumidagi ulushi qisqardi.
To`g`ri soliqlar stavkalarining pasaytirilishiga qaramasdan soliq bazasining kengayishi hisobiga bu soliqlar tushumining mutlaq miqdori oshib borishi, to`g`ri soliqlardagi ulushi esa 2012-2016 yillarda deyarli barqaror bo`lib qolayotganligini ta‘kidlash mumkin, xususan, 2016 yilda budjet daromalari tarkibida to‘g‘ri soliqlarning ulushi 24,0 % ni tashkil etdi. Bunday baqarorlik 2012-2016 yillarda yagona soliq to`loviga ham tegishlidir. Soliq to`lovchilar soni ortishi, soliq bazasining kengayishi yagona soliq stavkasinig pasayishiga qaramasdan uning mutlaq miqdori ortib borishiga olib keldi.
8.5. O`zbekiston Respublikasida soliq siyosati va soliq islohotlarining asosiy yo`nalishlari.
O`zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan soliq siyosati iqtisodiyotni modernizayiya qilish va texnik qayta qurollantirishda soliqlarning rolini oshirish, ularning rag`batlantiruvchi funksiyasini kuchaytirish, soliqlarni unifikatsiya qilish, iqtisodiyotga soliq yukini pasaytirish, soliq stavkalarini pasaytirish kabi yo`nalishlarda olib borilmoqda. Ushbu ma‘ruzaning beshinchi savolida ko`rganimizdek to`g`ridan-to`g`ri soliq stavkalarining pasaytirilishi, kichik biznes sub‘ektlari uchun soddalashtirilgan soliq tizimining joriy etilishi iqtisodiyotga rag`batlantiruvchi ta‘sir ko`rsaktmoqda.
Soliq islohotlari to`g`ridan to`g`ri soliqlarning stavkalarini kamaytirish, resurs to`lovlari va mulk solig`i bo`yicha tushumllarning davlat budjetidagi ulushini oshirishga qaratilgan.
2000-2016 yillarda soliq siyosati makroiqtisodiy barqarorlik va barqaror iqtisodiy o`sishni ta‘minlash, iqtisodiyotda tuzilmaviy o`zgarishlarni amalga oshirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va aholi moddiy turmushining muntazam yaxshilashib borishi maqsadlarini ko`zlab amalga oshirildi.
Shu yillarda davlat soliq siyosati iqtisodiyotda soliq yukini yanada kamaytirish, soliq solish tartibini soddalashtirish, soliq ma‘murchiligini takomillashtirishga yo`naltirildi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish, investitsiyalarni va tadbirkorlik faoliyatini rag`batlntirish uchun soliq imtiyozlarini joriy etish, soliq stavkalarini kamaytirish natijasida soliq bazasi kengaydi , oqibatda budjetga soliq tushumlari ko`padi, daromadlar tarkibida ijobiy siljishlar ro`y berdi.
Keyingi yillardagi soliq siyosatining asosiy yo`nalishlarida soliq yukini muntazam kamaytirib borish tendensiyasi kuzatilib kelinmoqda, o`z navbatida ushbu holat 2016 yilda ham kuzatildi va iqtisodiyotga ijobiy ta‘sir etdi.
8.1.-rasm ma‘lumotlaridan ko`rinadiki, soliq yuki darajasi Respublikamizda izchillik bilan kamayib bormoqda. Agar ushbu ko`rsatkich 2000 yilda YaIMga nisbatan soliq yuki 28,0%ni tashkil etgan bo`lsa, 2008 yilga kelib 4,8 punktga (23,5%), 2014 yilda esa 8,0 punktga kamaydi va 2016 yilda YaIMga nisbatan 20,6%ni tashkil etdi.
50

8.1-rasm. Soliq yuki dinamikasi²⁹

Izchillik bilan amalga oshirilayotgan, birinchi navbatda soliq yukini kamaytirishga qaratilgan oqilona soliq siyosati iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlarga, xo`jalik yurituvchi sub‘ektlarning ishbilarmonlik faolligi va moliyaviy barqarorligini yuksaltirishga xizmat qilmoqda.
Soliq yukini iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlarni e‘tiborga olgan holda kamaytirib borish o`z samarasini berdi. Milliy bozorni mahalliy tovarlar (xizmat, ish)lar bilan to`yintirayotgan, eksportga mahsulot chiqarayotgan, ichki va tashqi investitsiyalarni ishlab chiqarishga jalb qilayotgan, shuningdek, kichik biznes sub‘ektlari shaklidagi soliq to`lovchilarga soliq imtiyozlarining kengaytirilishiga qaramasdan yalpi ichki mahsulot va davlat budjetining daromadlar hajmida yil sayin o`sish ta‘minlanmoqda. Soliq yukining kamayishi nafaqat umumiy hajmda, shuningdek, uning tarkibi bo`yicha ham kamayishga erishildi.
Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning bu qadar jadal rivojlanishida eng avvalo mazkur soha uchun belgilanayotgan soliq imtiyozlari yetarli darajadagi rag`batlantiruvchi rol o`ynayotgani muhim hisoblanadi. Xususan, 2010 yilda kichik biznes sub‘ektlari uchun belgilangan yagona soliq to`lovi 8 foizdan 7 foizga, 2011 yilda 6 foizga, 2012 yilda 5 foizga pasaytirilgan.
1996-2014 yillar mobaynida kichik biznes sub‘ektlari uchun belgilangan soliq stavkalari 38 foizdan 5 foizga yoki 7,6 martaga qisqargan. 2017 yilda ham yagona soliq to‘lovi 5 foiz stavkada saqlanib qoldi.
So`nggi yillarda soliq solishning muqobil tizimi shakllantirilgan bo`lib, buning natijasida umumiy soliq yuki 2,5 marta kamaydi.