Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

Хромосомалар морфологияси ва ўлчами.
Хромосомалар шакли ва 
катта-кичиклиги ҳужайра бўлинишининг метафаза даврида ўрганилади. 
Чунки бу даврда хромосомалар қисқариб, йўғонлашиб тўлиқ шаклланиб 
ҳужайранинг экватор текислигида яхши кўринадиган ҳолатда жойлашган 
бўладилар. 
Ҳар бир хромосоманинг шакли, асосан унда 
центромера
(бирламчи 
белбоғ)нинг қайси қисмда жойлашганлигига боғлиқ. Центромераларнинг 
жойлашишига қараб хромосомаларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин 
(33-расм). 
1.
Метацентрик хромосомалар. Уларда центромера хромосома-
нинг ўртасида жойлашиб уни икки ўзаро тенг қисмга бўлади. Ҳар бир қисм 
хромосома елкаси деб юритилади. Агар хромосома узун бўлса, центромера 
уни тенг иккига бўлади ва у лотинча V ҳарфига ўхшаш шаклга эга бўлади 
(33-расмнинг 1-шакли). Агар центромера қисқа бўлган хромосоманинг 
марказида бўлса у 33-расмнинг 7-шаклида кўрсатилган ҳолатда бўлади. 
33-расм.
Метафаза босқичидаги хромосомаларнинг ҳар хил типлари. 
1, 7- метацентрик (тенг елкали); 2- субметацентрик (кучсиз елкалари 
тенг бўлмаган); 3, 4, 5- акроцентрик (кескин елкалари тенг бўлмаган); 
6- телоцентрик (центромераси қарийб хромосома охирида); 8- акро- 
центрик иккиламчи белбоғи билан; 9- йўлдошли; центромералар оқ 
думалоқ шаклда берилган.
2.
Субметацентрик хромосомалар. Уларда центромера хромосома 
танасининг бир учига яқинроқ жойлашиб, уларни нотенг елкали ва бир 
томон елкаси жуда қисқа қисмларга бўлади. 33-расмнинг 2 ва 3-шакллари). 
3.
Акроцентрик хромосомалар. Бу хромосомалар таёқчасимон 
шаклда бўлиб, центромера улар танасининг бир учида жойлашган бўлади. 
Уларда иккинчи елка жуда ҳам кичик нуқтасимон шаклда бўлади (33-
расмнинг 4 ва 5-шакллари). 
4.
Телоцентрик хромосомалар. Уларда центромера хромосома-
нинг учида жойлашган бўлади (33-расмнинг 6-шакли). 
5.
Иккиламчи белбоғга эга бўлган акроцентрик хромосомалар 
(33-расмнинг 8-шакли). 
6.
Йўлдошли 
акроцентрик 
хромосомалар. 
Бу 
типдаги 
хромосомаларда иккиламчи белбоғ узун бўлиб хромосоманинг кичик 
нуқтасимон бўлагини ажратиб қўяди. Бу қисмни хромосоманинг йўлдоши 

---

167 
деб аталади ва у ингичка ипсимон қисм орқали хромосоманинг танасига 
уланган бўлади (33-расмнинг 9-шакли). 
Центромера (бирламчи белбоғ) лар хромосомаларнинг муҳим 
қисмларидан ҳисобланиб, улар бўлиниш урчуғи ипларига уланиб 
хромосомаларнинг ҳужайра бўлиниши жараёнида унинг қутбларига 
ҳаракатланишларини таъмин этади.