Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

IV.3 Генларнинг ўзаро комбинирланган типдаги таъсирида 
 миқдор белгиларнинг ирсийланиши 
 
Бундан олдинги мавзуларда аллел ва ноаллел генларнинг ўзаро 
таъсирида 
сифат 
белгиларининг 
ирсийланиш 
ва 
ривожланиш 
қонуниятлари 
(Г.Мендель 
қонунлари, 
комплементария, 
эпистаз, 
полимерия) билан танишдик. Бунинг учун генотипи ва фенотипи 
жиҳатидан альтернатив (кескин фарқ қилувчи) белгиларга эга бўлган 
гомозиготали ота-она организмларнинг дурагай авлодлари генетик таҳлил 
қилинганлигини кўрдик. 
Миқдор белгиларнинг ирсийланиш қонуниятлари эса белгилари 
фенотипик альтернатив бўлмаган бир-биридан бу белгининг фенотипик 
ривожланиш даражаси билангина фарқ қилувчи ота-она организмлар 

---

159 
чатиштирилиб, уларнинг дурагайларида таҳлил қилиниши натижасида 
кашф этилди. Чунки миқдор белгилар бўйича одатда альтернатив 
фенотипга эга бўлган генетик коллекция линиялари яратишнинг иложи 
йўқ. 
Генетик мантиққа асосланиб шуни таъкидлаш керакки, миқдор 
белгиларнинг ҳам генотипик асосларини тўлиқ аниқлаш учун генетик 
таҳлилга бу белги бўйича альтернатив фенотипга, гомозиготали генотипга 
эга бўлган изоген линияларни жалб этиш зарур. Бу йўналишдаги генетик 
тадқиқотлар Ўзбекистон Миллий университетида амалга оширилди. 
Генетик таҳлил учун бошланғич генетик объект сифатида ЎзМУ да кўп 
йиллик генетик тадқиқотлар натижасида яратилган ғўзанинг мураккаб 
миқдор белгиси бўлган-тола чиқиши (тола ҳосилдорлиги) бўйича 
альтернатив фенотипга ҳамда турли гомозиготали генотипига эга бўлган 
генетик коллекциясининг изоген линиялари жалб этилди. (илова- 29-1, 2 
расм). Тола чиқиши деб териб олинган ғўза ҳосили (чигитли тола) 
кўрсаткичидан фоиз ҳисобида ажратиб олинадиган тола миқдорига 
айтилади. Масалан, 100 кг ғўза ҳосилидан ўртача 65 кг чигит, 35 кг тола 
олинади. Бу мисолда тола чиқиши 35 фоиз деб айтилади. Тадқиқотлар 
натижасида тола чиқиши кўрсаткичи чигит юзасининг тукланиш 
типларига муайян даражада боғлиқ эканлиги аниқланди. Тола чиқишининг 
1/3 қисмига яқини тукланиш генларининг плейотроп таъсири натижасида 
ривожланиши кўрсатилди. Шунинг учун бу белгилар бўйича бажарилган 
генетик таҳлил натижасини тук ва толанинг ўзаро боғлиқлиги ҳолида баён 
этамиз.