Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

 
XX.1.2. Н.И.Вавиловнинг маданий ўсимликларнинг 
келиб чиқиш марказлари ҳақидаги таълимоти 
Селекция жараёнининг самарадорлиги, яъни ўсимликлар, ҳайвонлар 
ва микроорганизмларнинг мавжуд формаларини такомиллаштириш, янги 
нав, зот ва штаммларни яратиш кўп жиҳатдан бу жараёнда 
фойдаланиладиган бошланғич материалларнинг сифатига, унинг хилма-
хиллигига ва ўрганилганлик даражасига боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам 
маданий ўсимликларнинг турли-туманлигини ўрганиш ва унинг коллек-
циясини яратиш селекция жараёнининг биринчи ва муҳим босқичи ҳисоб-
ланади. Бу мақсадда дунёга машҳур олим Н.И.Вавилов (138-расм) 
раҳбарлигида Осиё, Европа, Африка, Шимолий ва Жанубий Американинг 
бир қатор мамлакатларига экспедициялар ташкил этилган. Маданий ўсим-
ликларнинг навлари ва ёввойи аждодларининг ғоят бой коллекцияси тўп-
ланди. Ҳозирги вақтда бу коллекция 1041 та ўсимлик турига кирувчи 320

---

490 
минг нав ва формаларни ўз ичига олади ва у Санкт-
Петербург шахридаги Н.И.Вавилов номидаги Ўсим-
ликшунослик институтида сақланади. Маданий 
ўсимликлар ва ёввойи аждодларининг турли-туман-
лигини қиёсий ўрганиб, уларнинг географик тарқа-
лишини таҳлил қилиб, Н.И.Вавилов муҳим биоло-
гик таълимотни кашф этди: 
1.
Ирсий ўзгарувчанликда гомологик қаторлар 
қонуни. 
2.
Маданий ўсимликларнинг келиб чиқиши ва 
хилма-хиллик марказлари.
 
Бу таълимотга кўра, маданий ўсимликлар 
тарихий пайдо бўлиш жиҳатидан муайян
 
географик
138-расм. 
Н.И.Вавилов 
(1887-1943) 
марказларга эга. Ўсимликларни маданийлаштириш инсон томонидан дунё 
қитъаларининг турли ҳудудларида амалга оширилган. Бу географик 
ҳудудлар маданий ўсимликларнинг келиб чиқиши ва хилма-хиллигининг 
марказлари деб аталади. Н.И.Вавилов маданий ўсимликларнинг 8 та 
асосий келиб чиқиш марказларини аниқлади (иловада – 139-расм). 
Н.И.Вавилов маданий ўсимликларнинг бу марказларини қуйидаги 
маълумотларга асосланиб туриб аниқлаган эди: 
1. Марказларда шу ердан келиб чиққан ўсимлик нав ва намуна-
ларининг хилма-хиллиги юқори даражада бўлади. 
2. Шу марказларда шу ҳудудлардан келиб чиққан маданий ўсимлик-
ларнинг ярим ёввойи ва ёввойи аждодларининг ареаллари ҳам жойлашган 
бўлади. 
3. Марказларда шу ердан келиб чиққан ўсимликларнинг касаллик-
ларини туғдирувчи паразит организмлар ва зарарли ҳашаротларнинг 
тарқалган ареаллари жойлашган бўлади. 
4. Марказлардаги ўсимликларда доминант генлар кўпроқ, рецессив 
генлар камроқ учрайди. 
5. Марказда одамзот цивилизациясининг келиб чиқиши ва барпо 
бўлиш маркази жойлашган бўлади. 
6. Археологик ва тарихий далиллар ҳам марказни характерловчи 
омиллар ҳисобланади.