Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

VIII б о б. ЦИТОПЛАЗМАТИК ИРСИЯТНИНГ
МОДДИЙ АСОСЛАРИ 
 
VIII.1. Ядро ва цитоплазманинг ирсиятдаги 
ролини қиёсий таққослаш
Ҳужайра ядроси ва цитоплазмасининг организм ирсиятидаги ролини 
қиёсий таққослаш ва баҳолашда генетика тарихида қуйидаги икки 
йўналишда амалга оширилган тадқиқотлар натижаси айниқса катта 
аҳамиятга эга бўлди: 

андрогенезда белгиларнинг ирсийланишини тадқиқ қилиш;

ҳар хил турга мансуб организмларда ядроларнинг ўзаро алмаштири-
лиши орқали белгиларнинг ирсийланишини ўрганиш. 
Андрогенез орқали ирсийланиш.
Ядро ва цитоплазманинг 
ирсиятдаги ролини тадқиқ қилишнинг энг самарали усули цитоплазмаси 
бир турга, ядроси иккинчи турга мансуб зигота олиш ва ундан янги авлод 
етиштиришдир. Бу муаммонинг ечилиши билан боғлиқ Б.Л.Астауровнинг 
тут ипак қуртининг иккита (
Bombyx mori
ва 
B. mandarina
) турлари устида 
амалга оширган цитогенетик таҳлил тажрибаси мисолида танишиб ўтамиз 
(58-расм). 
Маълумки, тут ипак қуртлари капалагининг урғочилари гетерогамет 
(ZW) ва эркаклари гомогамет (ZZ) жинс бўлади. Яна шуни таъкидлаш
керакки, ипак қуртида полиспермия ҳодисаси ҳам кузатилади. Бунда 
зигота ҳосил бўлишидаги жинсий жараёнда оналик гаметаси - тухум 
ҳужайрасига бир неча спермиялар - оталик гаметалари киритилади. 
Тажриба учун эркак организм сифатида 
В. mori
турининг 
капалаклари олинган бўлиб улар ҳар хил хромосомаларда жойлашган учта 
рецессив ген билан маркерланган (нишонланган): ch- тухумдан чиққан 
қуртларнинг сариқ рангда бўлишини, ml - катта ёшдаги қуртларнинг 
оппоқ бўлишини, p- капалакларнинг оқ рангда бўлишини таъмин этади. 
Она организм – 
B. mandarina
турининг капалаклари ушбу учта геннинг 
доминант аллелларига эга бўлган ҳолда, уларнинг тухумдан чиққан 
қуртлари қора рангда, катта ёшдаги қуртлари кул рангда ва капалаклари 
қора рангда бўлган. 
♀ 
B. mandarina
х ♂ 
В. mori
комбинациясидан олинган дурагайлар 
тригетерозигота - ChchpMpМlml ҳолатидаги генотипга эга бўлиб уччала 
белги бўйича тўлиқ она организмига ўхшаш бўлиши, андроген ипак 
қуртида эса уччала рецессив белги фенотипик намоён бўлиши керак эди. 
Тажриба бошланиши олдидан 
B. mandarina
тухум ҳужайрасининг 
ядроси цитоплазмага зарар етказилмаган ҳолда II мейоз бўлиниши даврида 
+40
0
С ҳарорат билан таъсир қилиниб парчалаб юборилган. Она ипак қурти 
капалагининг қўйган тухумлари тенг иккига ажратилиб унинг бир қисми 
ўз ҳолича қолдирилди ва у контрол вазифасини бажарган. Иккинчи қисм 
тухумларга юқорида қайд этилган ҳолда таъсир кўрсатилган. Тажриба 
гуруҳидаги она ҳужайра ядроси парчаланганлиги туфайли, эмбрион 

---

225 
ривожланиши фақат иккита эркак спермаларнинг ўзаро қўшилиши 
шароитидагина ривожланиб битта диплоид ядро ҳосил қилишига боғлиқ 
бўлган.